يازدهمين پيشواي شيعيان جهان امام حسن عسكري (ع) در سال 232ه.ق  چشم به جهان گشود و پس از شهادت امام هادي(ع) به امامت رسيد،دوران امامت آن حضرت 6 سال بود و در سال 260ه.ق و در سن 28 سالگي در سامرا به شهادت رسيد.آن حضرت در دوران امامت خويش تحت كنترل شديد حكومت بني عباس بود و فشار ها و محدوديتها در دوره ايشان بيش از ساير ائمه معصومين (ع) بود.
امام عسكري(ع) ، با وجود همة اين فشارها و كنترلها و مراقبتهاي بي وقفة حكومت عباسي، يك سلسله فعاليتهاي سياسي و اجتماعي و علمي در جهت حفظ اسلام ومبارزه با افكار ضداسلامي انجام مي‌داد كه مي‌توان آنها را بدين گونه خلاصه كرد:

كوششهاي علمي

گرچه امام به حكم شرائط نامساعد و محدوديت بسيار شديدي كه حكومت عباسي برقرار كرده بود، موفق به گسترش دانش دامن‌دار خود در سطح كل جامعه نشد، اما در عين حال، با همان فشار وخفقان، شاگرداني تربيت كرد كه هركدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف اسلام و رفع شبهات دشمنان نقش مؤثري داشتند.
«شيخ طوسي» تعداد شاگردان حضرت را متجاوز از صدنفر ثبت كرده است كه در ميان آنان چهره هاي روشن، شخصيتهاي برجسته و مردان وارسته‌اي مانند احمدبن اسحاق اشعري قمي، ابو هاشم داود بن قاسم جعفري، عبدالله بن جعفر حميري، ابوعمرو عثمان بن سعيد عمري، علي بن جعفر و محمدبن حسن صفّار به چشم مي‌خورند.
علاوه بر تربيت اين شاگردان، گاهي چنان مشكلات و تنگناهايي براي مسلمان پيش مي‌آمد كه جز حضرت عسكري كسي از عهدة حل آنها برنمي‌آمد.
امام در اين گونه مواقع، در پرتو علم امامت، با يك تدبير فوق العاده، بن بست را مي‌شكست و مشكل را حل مي‌كرد.

ايجاد شبكة ارتباطي با شيعيان

در زمان امام عسكري (ع) تشيع در مناطق مختلف و شهرهاي متعددي گسترش و شيعيان در نقاط فراواني تمركز يافته بودند. شهرها و مناطقي مانند: كوفه، بغداد، نيشابور، قم ، مدائن ، خراسان ، يمن ، ري، آذربايجان ، سامرّاء، جرجان و بصره از پايگاههاي شيعيان به شمار مي‌رفتند. در ميان اين مناطق، به دلائلي ، سامرّاء،  كوفه ، بغداد ، قم و نيشابور از اهميت ويژه‌اي برخوردار بود.
گسترش و پراكندگي مراكز تجمع شيعيان ، وجود سازمان ارتباطي منظمي را ايجاب مي‌كرد تا پيوند شيعيان را با حوزة امامت از يك سو و ارتباط آنان را با همديگر از سوي دوم برقرار سازد، و از اين رهگذر ، آنان را ازنظر ديني و سياسي، رهبري و سازماندهي كند. اين نياز، از زمان امام نهم احساس مي‌شد و چنانكه در سيرة آن حضرت و امام دهم مشهود است، شبكة ارتباطي وكالت و نصب نمايندگان در مناطق گوناگون، به منظور برقراري چنين سيستمي، از آن زمان به اجرا گذاشته مي‌شد.
اين برنامه در زمان امام عسكري (ع) نيز تعقيب گرديد. آن حضرت نمايندگاني از ميان چهره‌هاي درخشان و شخصيتهاي برجستة شيعيان ،انتخاب و در مناطق متعدد منصوب كرده و با آنان در ارتباط بود و از اين طريق پيروان تشيع را در همة مناطق زيرنظر داشت. از ميان اين نمايندگان، مي‌توان از «ابراهيم بن عبده»، نماينده امام در «نيشابور» ياد كرد.
علاوه بر شبكة ارتباطي وكالت، امام از طريق اعزام پيكها نيز با شيعيان و پيروان خود ارتباط برقرار مي‌ساخت و از اين رهگذر مشكلات آنان را برطرف مي‌كرد. در اين زمينه ، به عنوان نمونه، مي‌توان از فعاليتهاي «ابوالاديان»، يكي از نزديكترين ياران امام ياد كرد. او نامه‌ها و پيامهاي امام را به پيروان آن حضرت مي‌رساند، و متقابلاً نامه‌ها ، سؤالها ، مشكلات ، خمس و ديگر وجوه ارسالي شيعيان را دريافت نموده در سامرّاء به محضر امام عسكري مي‌رساند.
گذشته از پيكها ، امام از طريق مكاتبه نيز با شيعيان ارتباط برقرار مي‌ساخت و از اين رهگذر آنان را زير چتر هدايت خويش قرار مي‌داد. نامه‌اي كه امام به «ابن بابويه» نوشته نمونه‌اي از اين نامه‌ها است. از اين گذشته ، امام دو نامه به شيعيان قم و آبه(آوه) نوشته است كه متن آنها در كتب معتبر مضبوط است. نامه‌هاي ديگري نيز به مناسبتهاي ديگر از امام در دست است. براساس روايتي، امام عسكري بامداد روز هشتم ربيع الاول سال 260 هـ، اندكي پيش از رحلت، نامه‌هاي فراواني به مردم مدينه نوشت.

اقدامات سياسي مخفيانه

امام عسكري (ع) به رغم تمامي محدوديتها و كنترلهايي كه از طرف دستگاه خلافت به عمل مي‌آمد، يك سلسله فعاليتهاي سرّي سياسي را رهبري مي‌كرد كه با گزينش شيوه‌هاي بسيار ظريف پنهانكاري، از چشم بيدار و مراقب جاسوسان دربار، بدور مي‌ماند. در اين زمينه نمونه اي را ذكر مي كنيم :
«عثمان بن سعيد عمري» كه از نزديكترين و صميمي‌ترين ياران امام بود، زير پوشش روغن فروشي فعاليت مي‌كرد. شيعيان و پيروان حضرت عسكري (ع) اموال و وجوهي را كه مي‌خواستند به امام تحويل دهند، به او مي‌رساندند و او آنها را در ظرفها و مشكهاي روغن قرار داده و به حضور امام مي‌رساند.

حمايت و پشتيباني مالي از شيعيان

يكي ديگر از موضعگيريهاي امام عسكري(ع) حمايت و پشتيباني مالي از شيعيان ، بويژه از ياران خاص و نزديك آن حضرت بود. با يك مطالعه در زندگاني آن حضرت، اين مطلب بخوبي آشكار مي‌شود كه گاهي برخي از ياران امام، از تنگناي مالي، در محضر امام شكوه مي‌كردند و حضرت، گرفتاري مالي آنان را برطرف مي‌ساخت و گاه حتي پيش از آنكه اظهار كنند، امام مشكل آنان را برطرف مي‌كرد. اين اقدام امام مانع از آن مي‌شد كه آنان زير فشار مالي، جذب دستگاه حكومت ستمگر عباسي شوند. در اين رابطه مي‌توان به موردي اشاره كرد.
«ابو هاشم جعفري»  مي‌گويد: از نظر مالي در مضيقه بودم . خواستم وضع خود را طي نامه‌اي به امام عسكري (ع) بنويسم ، ولي خجالت كشيدم و صرفنظر كردم . وقتي كه وارد منزل شدم ، امام صد دينار براي من فرستاد و طي نامه‌اي نوشت: هر وقت احتياج داشتي ، خجالت نكش، و پروا مكن ، و از ما بخواه كه بخواست خدا به مقصود خود مي‌رسي.

تقويت و توجيه سياسي رجال و عناصر مهمّ شيعه

از جالبترين فعاليتهاي سياسي امام عسكري (ع) تقويت و توجيه سياسي رجال مهم شيعه در برابر فشارها و سختيهاي مبارزات سياسي، در جهت حمايت از آرمانهاي بلند تشيع بود. از آنجا كه شخصيتهاي بزرگ شيعه درفشار بيشتري بودند، امام به تناسب مورد، هريك از آنان را به نحوي دلگرم و راهنمايي مي‌كرد و روحية آنان را بالا مي‌برد تا ميزان تحمل و صبر و آگاهي آنان در برابر فشارها ، تنگناها و فقر و تنگدستيها فزوني يابد و بتوانند مسؤوليت بزرگ اجتماعي و سياسي و وظايف ديني خود را بخوبي انجام دهند.

آماده سازي شيعيان براي دوران غيبت

از آنجا كه غائب شدن امام و رهبر هر جمعيتي ، يك حادثة غيرطبيعي و نامأنوس است و باور كردن آن و نيز تحمل مشكلات ناشي از آن براي نوع مردم دشوار مي‌باشد، پيامبر اسلام و امامان پيشين بتدريج مردم را با اين موضوع آشنا ساخته و افكار را براي پذيرش آن آماده مي‌كردند. اين تلاش در عصر امام هادي (ع) و امام عسكري (ع)  كه زمان غيبت نزديك مي‌شد، به صورت محسوستري به چشم مي‌خورد. چنانكه در زندگاني امام هادي ديديم، آن حضرت اقدامات خود را نوعاً توسط نمايندگان انجام مي‌داد و كمتر شخصاً با افراد تماس مي‌گرفت .
اين معنا در زمان امام عسكري (ع) جلوة بيشتري يافت ؛ زيرا امام از يك طرف با وجود تأكيد بر تولد حضرت مهدي (ع) او را تنها به شيعيان خاصّ و بسيار نزديك نشان مي‌داد و از طرف ديگر تماس مستقيم شيعيان با خود آن حضرت روز بروز محدودتر و كمتر مي‌شد، به طوري كه حتي در خود شهر سامرّاء ، به مراجعات و مسائل شيعيان از طريق نامه يا توسط نمايندگان خويش پاسخ مي‌داد و بدين ترتيب آنان را براي تحمل اوضاع و شرائط و تكاليف عصر غيبت و ارتباط غيرمستقيم با امام آماده مي‌ساخت و اين همان روشي است كه بعداً امام دوازدهم در زمان غيبت صغري در پيش گرفت و شيعيان را بتدريج براي دوران غيبت كبري آماده ساخت .

ماخذ:
سيماي پيشوايان،مهدي پيشوايي،موسسه انتشارات دارالعلم