خلاصه
حجم نياز كشور به ناوگان حمل و نقل ريلي بسيار بالا است و عدم رفع اين نياز، باعث ادامه و تشديد مشكلات انرژي، محيط زيست، تلفات ، ... شده و يك تهديد ملي محسوب مي‌شود. با پرهيز از خريدهاي پراكنده و بي‌برنامه و اتخاذ يك سياست راهبردي هوشمندانه متكي بر توان ملي، مي‌توان از اين تهديد، يك فرصت استثنايي براي ارتقاء فناوري ملي و صنايع كشور و ايجاد تعداد قابل توجهي شغل با ارزش افزوده بالا پديد آورد. پيشنهاد مي‌شود كه دولت با استفاده از نظرات طرف‌هاي متعدد ذيربط، نسبت به تدوين استراتژي ملي و فرابخشي تامين ناوگان ريلي كشور با اتكاء به توان علمي و صنعتي داخلي و سپس پيگيري و پياده‌سازي آن اقدام نمايد. اين پيشنهاد قابل تعميم به ساير نيازهاي كشور، از جمله صنعت نفت، ... مي‌باشد.
وضع موجود
حمل و نقل عمومي نياز به توسعه جدي دارد . اتلاف وقت ، هزينه‌هاي بالاي ناشي از مصرف بي‌رويه بنزين و گازوئيل ، آلودگي محيط زيست، تلفات جاده‌اي بالا و مشكلات عديده ناشي از آن و بسياري از تاثيرات يا عوارض مسائل مستقيم و غيرمستقيم ديگر، ضرورت توسعه حمل و نقل ريلي شهري و بين شهري را به عنوان يك نوع حمل و نقل عمومي نسبتاً پاك و ايمن نمايان مي‌سازد.
چنانكه مي‌دانيم بخشي از توسعه مربوط به زيرساخت‌ها، و بخش مهم تري نيز مربوط به ناوگان (عمدتاً شامل لوكوموتيو و واگن‌هاي شهري و بين شهري) است . از آنجا كه از ظرفيت خطوط موجود استفاده كافي صورت نمي‌گيرد، لذا ناوگان جديد هم براي خطوط موجود و هم براي خطوط در دست ساخت و طراحي، مورد نياز است .
پيش بيني مي‌شود كه براي 10 سال آينده كشور به حدود 1000 لوكوموتيو، 4000 واگن مسافري و 4000 واگن مترو نياز داشته باشد كه براي تامين آن ، با احتساب هزينه‌هاي تعمير و نگهداري ، قطعات يدكي و ساير هزينه‌ها، و با فرض نداشتن صادرات ، به سرمايه گذاري بيش از 15 ميليارد دلار نياز داريم. اين حجم نياز، به مراتب فراتر از نياز متعارف بسياري از كشورهاست و دليل عمده آن يك عقب افتادگي تاريخي و نياز انباشته ناشي از آن مي‌باشد.
تامين اين نياز مي‌تواند از طريق خريدهاي كوچك و بزرگ خارجي ، ساخت داخلي و با تركيب‌هاي مختلفي از اين دو صورت گيرد و به هر صورتي (ولو غلط)كه ناوگان مورد نياز كشور تامين شده و در اختيار كاربران قرار گيرد، امر مباركي است و آثار مثبت متعددي خواهد داشت. ولي اگر اين امر با توجه به يك راهبرد هوشمندانه كلان صورت گيرد، علاوه بر آثار مثبت در حمل و نقل ريلي ، در صنعت، فناوري و اشتغال كشور نيز تبعات مفيد شگرفي ايجاد خواهد شد.
درحال حاضر و به طور معمول، ناوگان به صورت موردي، در تيراژهاي پايين، از منابع متعدد و متنوع خارجي با استانداردهاي مختلف خريداري مي‌شود. هر خريد به صورت يك مجموعه كامل (مثلاً واگن يا لوكوموتيو) طراحي شده از يك سازنده خارجي خريداري مي‌شود. در اغلب قراردادها ، فروشنده خارجي موظف مي‌شود كه بخشي از ساخت را توسط يك شركت ايراني به انجام رساند. همچنين در اغلب خريدها، تامين مالي برعهده سازنده يا دولت متبوع وي مي‌باشد.
براي ارزيابي وضعيت فعلي تامين ناوگان ، تحليلي گذرا از نقاط قوت و ضعف بخش‌هاي ذيربط و همچنين بخش‌هايي كه در آينده مي‌توانند و بايد ذيربط باشند، راهگشا است.
كاربران – كاربران عمدتاً شامل راه آهن، شركت قطارهاي مسافري رجاء و متروهاي كلان شهرها مي‌باشند. اين كاربران با تقاضاي بالايي مواجه هستند، داراي انگيزه‌هاي قوي براي ارائه خدمات بوده و كار خود را براي مردم مفيد مي‌دانند. از نظر راهبري و خدمات تعمير و نگهداري نيز داراي تخصص‌هاي قابل قبولي مي‌باشند و بعضاً در زمينه سفارش ساخت برخي قطعات يدكي ساده توانمند هستند.
خريد ناوگان از سوي شركت‌هاي كاربر به صورت پراكنده ، متنوع ، با شمارگان پايين و بدون سياست كلان و هماهنگي با يكديگر و حتي گاهي بدون هماهنگي در داخل يك سازمان صورت مي‌گيرد.
كاربران قادر به تامين هزينه ناوگان نيستند و لذا خريد ناوگان با اعتبارات عمومي صورت مي‌گيرد. قابل ذكر است كه درتمام جهان حمل و نقل ريلي سودآوري مستقيم چنداني ندارد (يا زيان ده است) ولي دولت‌هاي كلان نگر به دليل منافع جانبي سرشار ملي، با ميل و رغبت هزينه‌ها را جبران مي‌كنند.
از نكاتي كه باعث خريدهاي غير استراتژيك مي‌شود تاكيد كاربران بر ماموريت اصلي خود يعني انتقال بار و مسافر و كم توجهي به منافع ملي در ساير بخش‌ها نظير فناوري و صنعت ملي و اشتغال مي‌باشد . اين نكته و همچنين موضوع پرداخت هزينه ناوگان از منابع عمومي ، تدوين استراتژي ملي و فرابخشي از سوي دولت را ضروري مي‌نمايد.
سازندگان ناوگان - اين مجموعه‌ها با مأموريت ساخت لوكوموتيو و واگن كامل شده، داراي فضاهاي كاري و تاسيسات مناسب، تجهيزات سنگين براي ساخت بدنه، تجربه مونتاژهاي متنوع و مستندات فني آن مي‌باشند.
سفارش‌هاي كوچك و پراكنده كه غالباً تحت نظر يك شريك خارجي ساخته مي‌شود، باعث فقدان يا كوچك بودن بخش‌هاي تحقيق و توسعه، طراحي و مهندسي و بزرگ بودن بخش توليد سنگين شده است . در تقسيم كار ، معمولاً سهم طرف خارجي شامل طراحي و مهندسي و فروش قطعات كليدي و سهم طرف ايراني شامل مونتاژ و آهنگري است كه متاسفانه گاهي به كمتر از 10% مي‌رسد.
مشكلات مالي، مديريتي و ساختاري از دردهاي مزمن اين بخش است . نداشتن تسلط بر طراحي و سفارش ساخت قسمت‌هاي تكنولوژيك و غيربدنه‌اي كه سهم اصلي را درساختار قيمت دارند، نيز مزيد برعلت است .
مراكز علمي ، تحقيقاتي و صنايع مرتبط – علاوه بر بدنه و استراكچر فلزي كه توسط سازندگان ناوگان ساخته مي‌شود و سهم كمي در ساختار قيمت دارد، تجهيزات متعددي در ساير مراكز طراحي و ساخته شده و در بدنه مونتاژ مي‌شود. تجهيزات برق و كنترل، ترمز، تهويه ، ديزل ، ژنراتور، انواع الكتروموتورها، گيربكس ، بوژي ، قطعات و موارد پيشرفته كمپوزيتي ، پلي مري ، لاستيكي و شيشه از اين جمله هستند كه تقريباً در تمام اين موارد، مراكز توانمند و با سابقه در زمينه تحقيق، طراحي ، مهندسي و ساخت در كشور وجود دارد ولي بدليل شكل موجود خريد خارجي، از ظرفيت‌هاي خالي اين مراكز استفاده ناچيزي مي‌شود.
از نكات قابل ذكر افزايش مستمر سهم تكنولوژي‌هاي پيشرفته برق و كنترل در ساختار قيمت است كه در حال حاضر اين سهم در لوكوموتيوهاي برقي مدرن به مرز 55% نزديك مي‌شود. سيستم‌هاي كنترل شامل شبكه‌هاي كنترل و نرم افزارهاي متعدد براي ارتقاء عملكرد مجموعه‌ها هستند و قابليت اين سيستم‌ها به صورت
مستمر در حال افزايش است. خوشبختانه در اين زمينه نيز تجربيات عملي و پياده سازي شده بالايي در كشور وجود دارد.
مراكز مرتبط با سياست گذاري، تصميم گيري و تامين مالي – اين مراكز شامل وزارت راه، وزارت كشور و شهرداري‌ها ، وزارت صنايع و شوراي اقتصاد هستند كه عمدتاً به بحث پيگيري و تامين اعتبار از ديدگاه رفع مشكلات حمل و نقل مي‌پردازند و فاقد استراتژي روشني درخصوص بكارگيري توان ملي براي اين صنعت هستند.
در سال هاي اخير ، يك شركت مادر تخصصي براي هماهنگي تامين قطارهاي درون شهري تاسيس شد و انتظار مي‌رفت تحولاتي در نحوه تامين ناوگان ريلي شهري ايجاد كند ولي متاسفانه به دليل فقدان بينش راهبردي ، تخصص و تجربيات فني اين امر ميسر نشد.
ساير ذيربط‌ها - نهادهاي ديگري نيز وجود دارند كه با وضعيت موجود خريد، ارتباط آنها با نحوه تامين ناوگان ريلي كشور به چشم نمي‌آيد ولي با توجه به طرح پيشنهادي كه در ادامه ذكر خواهد شد و مبتني بر برخورد راهبردي و فرابخشي براي تامين اين نياز مي‌باشد، مرتبط بودن اين نهادها آشكار مي‌شود. نهادهايي كه در زمينه اشتغال، برنامه ريزي ، فناوري و تحقيقات مسئوليت دارند، از جمله اين نهادها هستند.
راهبرد پيشنهادي
با روش فعلي تأمين ناوگان از طريق فاينانس خارجي، سهم داخلي عمدتاً مربوط به مونتاژ و ساخت قسمت‌هاي فلزي با ارزش افزوده بسيار پايين مي‌باشد. قابليت مانور براي انطباق با مقتضيات ملي، تکنولوژي جهاني و انتخاب تجهيزات نيز نزديک به صفر است. تصميم‌سازي‌ها عمدتاً براساس نيازهاي مقطعي بخش‌هاي مختلف بهره‌برداري صورت مي‌گيرد و بخش‌هاي تحقيقات و صنعت نقش چنداني در اين زمينه ايفاء نمي‌کنند.
لذا پيشنهاد مي‌شود دولت نسبت به تدوين استراتژي ملي و فرابخشي تأمين ناوگان ريلي كشور براساس اصول زير اقدام نمايد:
ـ استفاده از نظرات كارشناسي كليه مراكز مرتبط شامل مراكز علمي و تحقيقاتي، بهره‌برداران، صنعت ناوگان، صنايع مرتبط، كارشناسان و تصميم‌سازان سرمايه‌گذاري و مالي.
ـ استفاده حداكثري از توان علمي و صنعتي كشور و بكارگيري ظرفيت‌هاي بالفعل و بالقوه موجود.
- تاکید بر طراحی و انجام امور نرم افزاری در داخل کشور
ـ اعمال سياستگذاري واحد و استانداردسازي و پرهيز از پراكنده كاري و تنوع غير ضروري ناوگان و زير مجموعه‌هاي آن.
ـ توسعه مستمر تحقيقات هدفمند و رصد مستمر تكنولوژي جهاني
ـ تأمين منابع مالي متنوع براي صنايع داخلي
ـ تأكيد بر رفع موانع خصوصي‌سازي
در این استراتژی حجم دقيق نيازهاي كشور در هريك از سال‌هاي آتي و نحوه تامين مالي براي برآوردن آن روشن مي‌شود . مشخصات فني مطلوب و استانداردهاي ملي براي هريك از انواع پرمصرف ناوگان شامل لوكوموتيوهاي برقي و ديزل الكتريك و واگن‌هاي شهري و بين شهري و از آن مهم تر اجزاء تشكيل دهنده ناوگان تعيين مي‌گردد.
همچنين امكان سنجي چگونگي تامين هر قسمت اعم از خريد خارجي، ساخت مشترك با طرف خارجي، ساخت داخلي و همچنين تعريف پروژه‌هاي تحقيق و توسعه موردنياز صورت مي‌گيرد. در اين امكان سنجي‌ها مشخص خواهد گرديد كه درخصوص بسياري از تجهيزات و قطعات (كه در حال حاضر، بدليل تنوع غيرضروري و پايين بودن تيراژ، توجيه اقتصادي و فني براي ساخت داخل ندارند)، برخوردهاي كاملاً متفاوتي بايد صورت گيرد و در مورد هريك از تجهيزات و قطعات ، يكي از حالات زير متصور خواهد بود.
1-مواردي كه بدون هيچ مشكلي (يا با تغييرات جزئي در سيستم‌هاي توليد) با استفاده از ظرفيت‌هاي خالي صنعت قابل ساخت هستند.
2-مواردي كه بايد با انجام طرح‌هاي تحقيق و توسعه و يا با ايجاد ظرفيت‌هاي جديد ساخته شوند.
3-مواردي كه بايد از خارج خريداري شوند – كه البته در اين صورت، خريدها به صورت فني و با پيش‌بيني منابع متعدد و قابل اتكاء انجام مي‌شود.
يك نكته حائز اهميت ، ايجاد توان و دانش فني طراحي پايه و مهندسي ملي و بهره برداري از مزاياي بي‌شمار آن است . تدوين استراتژي ملي و راهبري فرابخشِي و هوشمندانه تأمين ناوگان مزاياي زير را براي کشور در بر خواهد داشت.
ـ قابليت طراحي براساس مصالح و مقتضيات ملي
ـ توان تغيير طراحي براساس توانمندي‌هاي داخلي، تغيير روابط سياسي بين‌المللي و تکنولوژي جهاني
ـ قابليت انتخاب زير مجموعه‌ها و قطعات از منابع متنوع براساس مقتضيات ملي
ـ فعال‌سازي مراکز تحقيقاتي و صنايع کشور در زمينه‌هاي مختلف نظير: برق، ابزار دقيق، IT، صنايع فلزي، مواد پيشرفته، الکتروموتورها، مواد پلي‌مري و لاستيکي، شيشه، ديزل، ژنراتور، ... .
- ايجاد چندصد هزار فرصت شغلي صنعتي با ارزش افزوده بالا
ـ گردش وسيع مالي در مراکز علمي و صنعتي کشور
ـ زمينه‌سازي براي شکستن مرزهاي جهاني تکنولوژي با توجه به محدود بودن فعالان جهاني صنعت ناوگان ريلي
اعلام شفاف نيازهاي درازمدت كشور به صورت فني و با ذكر استانداردهاي ملي مطلوب، امكان برنامه ريزي منطقي براي ورود به اين صحنه را براي مراكز علمي، صنعتي و مالي كشور فراهم مي‌كند.
نتيجه گيري
پيشنهاد مطرح شده درخصوص تامين ناوگان ريلي با نگاه راهبردي قابل تعميم به ساير نيازهاي كلان كشور نظير صنعت نفت، نيرو ، مخابرات ، ... بوده و در صورت اجراي صحيح مي‌تواند باعث رفع بسياري از مشكلات و ارتقاء تصاعدي فناوري و اشتغال در كشور گردد.
مقاله از:
مهندس حسن كي ارسلان
مدير كل دفتر همكاريهاي علمي و ارتباطات بين الملل