زماني كه زمزمه‌هايي از كشف سلول‌هاي بنيادي جنيني از سوي پژوهشگران چند كشور پيشرو در اين تحقيقات آغاز شد، هيچ كس باور نمي‌كرد اين سلول‌ها چه تحولات شگرفي را در عرصه درمان بيماري‌ها و به بيان ديگر ارتقاي سطح سلامت انسان رقم خواهند زد. اين سلول‌ها با توانايي فوق‌العاده خود در تمايز به تمام سلول‌هاي بدن، كليد راهگشاي درهاي بسته آرزوهاي دست‌نيافتي بشر، چون بهبود سطح سلامت، درمان انواع بيماري‌ها و البته افزايش طول عمر به حداقل 120 سال خواهند بود. به اين ترتيب آينده درمان در حوزه پزشكي در دستان سلول‌ها و در واقع در سايه سلول‌درماني رقم مي‌خورد. مسيري كه از سلول‌هاي بنيادي جنيني و بزرگسال آغاز و با سلول‌هاي پرتوان القايي با منشاء سلول‌هاي پوستي ادامه يافته است و اين‌كه در اين راه چه شگفتي‌هاي بيشتري بيافريند هنوز معلوم نيست...

پژوهشكده رويان جهاددانشگاهي نيز همگام با كشورهاي پيشرفته، در سال 1382 به اين مهم دست يافت و امروزه سلول‌هاي بنيادي جنيني انساني متعددي با ژنتيك طبيعي در پژوهشكده توليد شده‌اند كه ابزار اوليه بسياري از تحقيقات بخصوص در زمينه تمايز سلول‌هاي بنيادي است. با اين حال از يك سو وجود مشكلاتي چون مساله دفع پيوند، متعاقب استفاده از سلول‌هاي بنيادي جنيني يا مشتقات آنها به دليل غيرخودي بودن سلول‌ها كه خود مانعي بزرگ در مسير كاربردي كردن آنها در مطالعات انساني محسوب مي‌شود و از سوي ديگر عدم توانايي بالاي سلول‌هاي بنيادي بزرگسال در تمايز به همه سلول‌هاي بدن، انگيزه‌اي در محققان آمريكايي و ژاپني طي 2 تا 3 سال گذشته ايجاد كرد تا به دنبال منبع ديگري براي تامين سلول‌هاي بنيادي باشند كه در راستاي اين مطالعات كه البته از سوي محققان ايراني در پژوهشكده رويان نيز همگام با آنها دنبال شد، به سلول‌هاي پوستي به عنوان منبع تامين سلول‌هاي پرتوان القايي برخورد كردند.

كشف سلول‌هايي پرتوان از خود ما

سلول‌هاي بنيادي جنيني، گونه‌اي از سلول‌ها هستند كه توانايي تقسيم نامحدودي دارند. با كمك اين سلول‌ها مي‌توان انواع ديگر سلول‌هاي بدن را توليد كرد. به طور معمول اين سلول‌ها بعد از مرحله جنيني و پيش از مرحله لانه‌گزيني توليد مي‌شوند. از آنجا كه اين سلول‌هاي بنيادي جنيني را مي‌توان در آزمايشگاه هم توليد كرد، اين سلول‌ها به گزينه مناسبي در ترميم بافت‌هاي آسيب‌ديده انساني تبديل شده‌اند. تمايز سلول‌هاي بنيادي جنيني، به سلول‌هاي عصبي، كبدي و ساير سلول‌ها نويدبخش آينده‌اي درخشان در استفاده از اين سلول‌هاست كه با رفع مشكل دفع پيوند مي‌توانيم در آينده بسيار نزديك شاهد آن باشيم.

دكتر عبدالحسين شاهوردي، معاون پژوهشي پژوهشكده رويان جهاددانشگاهي با تاكيد بر اين‌كه سلول‌هاي پرتوان القايي به‌عنوان يك ميان‌بر براي رسيدن به يك منبع سلول‌هاي بنيادي كه مشكلاتي چون رد پيوند، مشكلات ژنتيكي يا مسائل اخلاقي را نداشته باشند مطرح شدند، مي‌افزايد: آرزوي ايجاد سلول‌هاي بنيادي جنيني با منشأ خودي، اولين بار با كشف 4 ژن دخيل در القاي پرتواني در سال 1385 (2006)، توسط يك گروه ژاپني از دانشگاه كيوتو تا حدود زيادي به عمل نزديك شد تا اين‌كه بالاخره در تابستان 1386 (2007)، محققان ژاپني و 2 گروه از محققان آمريكايي دانشگاه هاروارد و انستيتو فناوري ماساچوست موفق شدند سلول‌هاي پوستي موش و به دنبال آن سلول‌هاي پوستي انسان را با وارد كردن 4 ژن فوق، به سلول‌هاي بنيادي جنيني تبديل كنند و سپس انواع سلول‌هاي پرتوان القا شده را به دست آورند. به اين فرآيند توليد سلول‌هاي بنيادي پرتوان القايي (Induced pluripotent Stem Cells iPS گفته مي‌شود كه نوعي بازبرنامه‌ريزي سلول است كه بدون تخريب جنيني، كه خود موضوعي بحث‌انگيز در توليد سلول‌هاي بنيادي جنيني است، صورت مي‌گيرد.

نقاط ضعف و قوت سلول‌ها با منشأ پوستي

توليد سلول‌هاي پرتوان القايي، نه‌تنها مي‌تواند بسياري از مشكلات مربوط به كاربردي كردن سلول‌هاي بنيادي جنيني را مرتفع سازد، بلكه همچنين مي‌تواند در بحث ژن‌درماني، توسعه داروسازي، ناهنجارشناسي جنين‌ها و مطالعه عملكرد ژن‌ها نيز موثر باشد.

دكتر شاهوردي در عين حال به نقاط ضعف اين سلول‌ها كه بشدت مورد بررسي محققان 5‌‌كشور پيشرو در تحقيقات مربوط به آن از جمله ايران قرار گرفته است اشاره مي‌كند: از نقاط ضعف اين قضيه آن است كه اين سلول‌ها از برخي وكتور‌هاي ويروسي استفاده مي‌كنند تا ژن‌هاي سلول‌هاي بنيادي‌شان را فعال كنند و اين ويروس‌ها براي انسان خطرساز هستند و فعلا نمي‌توانند در انسان استفاده شوند.

فرآيند توليد سلول‌هاي بنيادي پرتوان القايي نوعي بازبرنامه‌ريزي سلول بدون تخريب جنيني است كه خود موضوعي بحث‌انگيز در توليد سلول‌هاي بنيادي جنيني محسوب مي‌شود

وي تاكيد مي‌كند: آزمايش‌هايي كه ابتدا با حضور 4 وكتور در برنامه‌ريزي اين سلول‌ها آغاز شد با تلاش محققان به يك وكتور كاهش يافته است كه نويدبخش آن است كه بتوان اين وكتورها را كاملا حذف كرد. ما هم در پژوهشكده روي اين مساله بشدت در حال كار هستيم كه اگر به نتيجه قطعي برسيم، از بزرگ‌ترين دستاوردهاي پژوهشكده تلقي خواهد شد. به اين ترتيب يك قدم بزرگ به بحث درمان بيماري‌ها بدون ايجاد مشكل و آلودگي در انسان نزديك خواهيم شد.

از سلول‌هاي پوستي تا سلول‌هاي كبدي

دكتر شاهوردي از پروژه‌اي مي‌گويد كه در پژوهشكده رويان، در محيط آزمايشگاهي، با موفقيت انجام شده است و آن استخراج سلول‌هاي پوستي از افرادي با گروه خونيO بمبئي (گروه خوني‌اي كه به همه گروه‌هاي خوني قابل اهداست)، گرفتن سلول‌هاي پرتوان القايي از آنها و توليد سلول‌هاي عصبي و قلبي از اين سلول‌هاست كه مقالات مربوط به آن هم در مجلات معتبر داخلي و خارجي به چاپ رسيده است.

اين آزمايش‌ها نشان مي‌دهد كه سلول‌هاي پرتوان القايي، كارايي لازم را در تمايز به سلول‌هاي عصبي قلبي، كبدي و حتي سلول‌هاي شبكيه چشم دارند و اما تنها يك سوال پاسخ نداده شده درباره آنها مطرح است و آن اين‌كه مشكلات ژنتيكي موجود در سلول‌هاي بيمار شخص كه مي‌تواند كبدي يا چشمي و... باشد، آيا در سلول‌هاي پرتوان القايي گرفته شده از پوست آنها هم وجود دارد يا خير؟ اين سوالي است كه براي رسيدن به جواب آن بايد تحقيقات بيشتري صورت بگيرد.

سرگرداني بانك خون بند ناف

اين تحليل كه با قطعي شدن نتايج حاصل از تمايز سلول‌هاي پرتوان القايي با منشأ پوستي به همه سلول‌هاي بدن، كارايي بانك خون بند ناف، به عنوان منبع تامين سلول‌هاي بنيادي جنيني كاهش مي‌يابد، در ظاهر منطقي به نظر مي‌رسد، اما دكتر شاهوردي بر آن تحليل ديگري هم اضافه مي‌كند: بانك خون بند ناف در هر كشور يك سرمايه ملي تلقي مي‌شود، به‌علاوه كه تامين سلول‌هاي بنيادي از هريك از روش‌ها يعني از بزرگسال (از مغز استخوان و بافت چربي) يا از سلول‌هاي پوستي نياز به نمونه‌برداري از شخص دارد، اما نياز به طي اين مراحل براي خون بند ناف نيست. از سوي ديگر نمي‌دانيم كه براي رسيدن به نتايج قطعي در مورد سلول‌هاي پرتوان القايي به چقدر زمان نياز داريم پس نبايد از تامين منبع سلولي متكي به منابع خودمان عقب بمانيم.

چشم‌انداز آينده درمان

اين واقعيت انكارناپذير است كه دارودرماني كه اساس درمان در طب امروز به شمار مي‌رود، بدون شك در پزشكي آينده همراه با سلول‌درماني خواهد بود، بنابراين سلول‌هاي بنيادي جايگاه ويژه‌اي در ارتقاي سطح سلامت جامعه خواهند داشت.

به همين منظور پژوهشكده رويان نيز به عنوان يكي از مراكز پژوهشي موفق در اين زمينه در دنيا، توليد سلول‌هاي بنيادي جنيني و متعاقب آن شبيه‌سازي گوسفند رويانا را تنها آغازي براي اين راه پيچيده دانست و به دنبال آن با تلاش جدي محققان خود تنها در مدت 9 ماه بعد از ارائه مقالات توليد سلول‌هاي پرتوان القايي در مجلات بسيار معتبر دنيا، توانست پس از كشورهايي همچون آمريكا، ژاپن، آلمان و چين در اين راه گام بردارد و به فناوري توليد سلول‌هاي بنيادي پرتوان القايي دست يابد و در اين فرآيند سلول‌هاي پوست (سلول‌هاي فيبروبلاست) موش و انسان با كمك انتقال ژن‌هاي مورد نظر بازبرنامه‌ريزي و به سلول‌هاي بنيادي پرتوان القايي تبديل شدند كه شبيه سلول‌هاي بنيادي جنيني هستند.

محققان ايراني در پژوهشكده رويان جهاددانشگاهي اميدوارانه به تحقيقات خود ادامه مي‌دهند تا راه‌هاي جديدي را پيش روي اين حوزه در كشور بگشايند.

گزارش از:پونه شيرازي-روزنامه جام جم