چهارمين پيش همايش نفت و تحولات مناطق نفت‌خيز جنوب ايران،12 تير ماه با حضور كارشناسان و محققان عرصه صنعت نفت كشور و پژوهشگران جهاددانشگاهي در پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي جهاددانشگاهي برگزار شد.
به گزارش روابط عممومي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي،در ابتداي اين نشست، دكتر حسينعلي قبادي رئيس پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي جهاددانشگاهي بر ضرورت توجه به علوم انساني و مبنا قراردادن آن در جامعه تأكيد كرد و اظهار داشت، اگر نگاه علوم انساني و مبنا قراردادن آن در جامعه وجود نداشته باشد، نگاه فناورانه و سخت‌افزاري قادر به تبيين و حل مشكلات نيست و در مواردي نگاه فناورانه به ضرر انسان تمام مي‌شود.
دكتر قبادي، توازن ميان رشته‌اي فناوري و رشد علوم انساني را ضروري دانست و گفت: كار علوم انساني مسأله شناسي و مسأله يابي است و در موضوع نفت نيز مسايل زيادي وجود دارد كه بايد در حوزه علوم انساني مورد بحث و پژوهش قرار گيرد.
وي افزود:در موضوعاتي مانند نفت در دوران دفاع مقدس و فرهنگ نفت غفلت‌هاي زيادي شده است، اما پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي توانسته گوشه‌هايي پنهان از اين بخش را آشكار كند.
درادامه اين نشست،‌دكتر مسعود غفاري دبير علمي همايش، به موضوع «نگاه تمدن به انرژي در تحولات عملي جهان» اشاره كرد و گفت:در قرون آينده منابع انرژي فعلي پايان مي‌يابد و جوامع مجبورند كه به سطوح ديگري از انرژي دست يابند كه مي‌تواند آب و هوا را اصلاح كند و همه چالش‌هاي بشري را حل كند.
دكتر غفاري با اشاره به اينكه ادبيات ما در حوزه نفت بسيار محدود و در حدود يكصد جلد كتاب است، گفت كه درايران نيز بايد نگاه به انرژي تمدني باشد و تحولات آينده كشور بر اساس آن تئوريزه شود.
در ادامه نشست، مهندس ايرج قاسمي عضو هيأت علمي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي جهاددانشگاهي به ارائه سخناني در مورد «تحولات شهرسازي و مناطق نفتی‌جنوب ايران» پرداخت و گفت: يك حلقه ارتباطي بين تاريخ و تحولات نفت و شهرسازي در كشور وجود دارد كه با تحقيقي كه در مناطق نفت‌خيز جنوبي كشور انجام شد، اين حلقه ارتباطي را پيدا كرديم.
مهندس قاسمي به تحقيق خود در مورد اينكه « آيا پيدايش و توسعه نفت و عمليات نفتي در طول صد سال گذشته تأثيري بر تحولات شهرسازي داشته است» اشاره كرد و تشريح كرد كه براي مطالعه اين موضوع مناطق نفت‌خيز جنوب مانند مسجد سليمان، آبادان، اهواز، آغاجري، اميديه و ... از يك دهه قبل از كشف نفت تا كنون مورد بررسي قرار گرفته است.
وي افزود: در يك دهه قبل از كشف نفت در مناطقي مانند مسجد سليمان كه اولين چاه نفت كشور (7 خرداد 1287) كشف شد، هسته اوليه ايجاد شهر شكل مي‌گيرد كه مساحت آن حدود يك كيلومتر و براي 250 نفر ساخته شده بود كه از آن زمان به بعد مهاجرت عشاير اطراف به سوي مسجد سليمان تشديد مي‌شود و بتدريج آب، بيمارستان و ... نيز به آنجا منتقل مي‌شود.
مهندس قاسمي بر وجود نظارت بر ساخت و ساز در سال 1287 (سال كشف نفت در مسجد سليمان) عليرغم نبود شهرداری اشاره کرد و گفت: بعضي از مردم كه استاندارد ساخت و ساز را رعايت مي‌كردند‌،‌منازلشان توسط مهندسان خارجي خراب مي‌شد و از اين دوره حاشيه نشيني نيز رشد پيدا كرد.
قاسمي تأثير نفت بر تحولات شهر نشيني ، اقتصادي و امكانات رفاهي و خدماتي را بر شهرهايی مانند آبادان و دیگر شهرها مثبت ارزیابی و تصریح کرد:با کشف نفت دوگونه شهر و آبادی دارای سابقه و یا شهرهای  خود بنياد ( شركت - شهر) وجود دارد كه همزمان دو نوع برخورد جدايي طبقاتي ( شهر نفتي و شهر غير نفتي) و همزيستي مسالمت آميز را شاهد هستيم.
وي تأكيد كرد:حتي شهرها قبل از اسكان مردم طراحي مي‌شدند و معمولا در كنار هر خط لوله نفتي يك راه لوله با جاده‌اي ايجاد مي‌شد كه تأثير مستقيم بر نظام استقرار جمعيت منطقه داشت.
عضو هيات علمي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي جهاددانشگاهي به تأثير نفت بر بزرگسري جمعيت آبادان و مسجد سليمان ( كه جمعيتي حدود 200 تا 300 هزار نفري آبادان در مقابل آبادي‌هاي خيلي كم جمعيت) اشاره كرد و اظهار داشت در طراحي بيمارستانها و منازل مسكوني به مسائل بومي و اقليمي و وارد كردن مصالح غير بومي توجه ميشد.
وي در بخش ديگري از سخنان خود گفت: شايد بتوان گفت كه مدرنيته ايران از طريق نفت خوزستان بوده و شهر سازي نوين نيز از آنجا توسعه پيدا كرده است كه با استقرار صنعت نفت در آنجا شكل گرفته است.
سيد كاظم چاوشي عضو هيأت علمي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي جهاددانشگاهي،‌نيز به سخنراني در خصوص «تحولات سازمان نفت،‌رهاورد گذشته،‌رهنمود آينده» پرداخت.
دكتر چاوشي گفت:سازمان نفت به عنوان يك سيستم باز هم بر محيط خود تأثير گذار بوده و هم تأثير پذيرفته است. برای تحلیل ویژگیهای سازمان نفت از زمان تشکیل کنسرسیوم تا پیروزی انقلاب اسلامی (1333تا1357) شاخصها و ابعاد محتوایی و ساختار مورد استفاده قرار می گیرد . ابعاد محتوایی مربوط به ویژگیهای کلی سازمان است و عبارتند از: تکنولوژی ، اندازه ، محیط ، اهداف و استراتژیها و فرهنگ. بعد ساختاری شامل متغیرهایی مانند: رسمیت ، استاندارد بودن ، پیچیدگی ، سلسله مراتب سازمانی و تخصصی بودن و ... شاخصه اصلی سازمان نفت در این دوره بزرگی اندازه ، تکنولوژی مهندسی ، فرهنگ عملیاتی ، محیط نسبتاً باثبات و پیچیدگی متوسط و دارای هدف استحصال بیشتر و سریعتر از مخازن است. رسمیت ، استاندارد بودن و تخصصی بودن زیاد از دیگر شاخصه های سازمان نفت در این دوران است. رویه ها و فرآیندهای منظم و مکتوب از جمله مسیر شغلی پرسنل و کارکنان ، رویه های آموزشی دقیق و برنامه ریزی نیروی انسانی به صورت کلی از نکات مثبت این سازمان است . تشکیل شرکت خاص خدمات نفت (اسکو) و واگذاری امور عملیاتی به این شرکت از وقایع سازمانی این دوران است. شرکت اسکو به لحاظ سازمانی بسیار اندیشیده و مرتب بوده است که می تواند به عنوان الگویی برای طراحی سازمان آینده نفت ملاک عمل قرار گیرد.
مرتضي شمس، هيأت علمي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي جهاددانشگاهي، نيز به « مناطق نفت خيز جنوب و انقلاب اسلامی» اشاره كرد و گفت: اعتصابات در مناطق نفت ‌خيز جنوب نقش مهمي را در فلج كردن رژيم شاه داشت.
وي چهار ركن اصلي قدرت شاه را ارتش، حمايت خارجي، طبقه‌نفتي و تبليغات دانست و گفت: تمامي اين چهار ركن متكي به نفت هستند و حتی در شكل‌گيري و توسعه برخي از اين اركان نيز تأثير گذار بوده است.
شمس گفت:اعتصابهاي كارگران نفت جنوب در سالهاي 56 و 57 هم حمايت خارجي، هم درآمدهاي نفتي و هم حمايت داخلي را از شاه كاهش داد.
وي با اشاره به اينكه در اكثر سازمانها و شركت‌هاي صنعتي اعتصابات كارگري صنفي است، گفت: در شركت نفت دليل اعتصابات صنفي نبود و دلايل ايدئولوژيك و اعتقادي بود.
شمس بر نحوه ساماندهي اعتصابات در شركت نفت جنوب اشاره كرد و اظهار داشت:تعدادي از محركين اعتصابات گلوگاههاي استخراج نفت را شناسايي كرده بودند و آن را كنترل مي‌كردند به طوري كه دولت كاملاً درمانده شده بود و نه مي‌توانست نفت را استخراج كند و نه آن را صادر كند بنابراين بحران كاهش 50 درصدي درآمدهاي نفتي در آن دوره براي پهلوي دوم بوجود آمده بود.
خسرو قبادي عضو هيأت علمي پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات اجتماعي جهاددانشگاهي نيز طي سخناني به تبيين « نقش شركت ملي مناطق نفت خيز جنوب در جنگ ايران و عراق» پرداخت و گفت: يكي از سه جبهه اي كه از طريق عراق براي حمله به ايران هدف گذاري شده بود، خوزستان بود تا بتواند با در دست گرفتن نبض اقتصادي در كشور، نظام جمهوري اسلامي ايران را ساقط كند و يا به تجزيه ايران همت گمارد.
وی در تشریح شرایط آن دوره گفت: به دلیل سیاستهای خاص دفاعی در زمان شاه كه بحرانهاي عليه كشور را در خارج از مرزها سركوب مي‌كرد و در مرزهاي ايران پادگاني وجود نداشت، نيروهاي عراقي توانستند به خوزستان نفوذ كنند.
قبادي افزود: در سال 59 تا فتح خرمشهر (سال 61) عراق هنوز به پيشروي در ايران اميد داشت اما از سال 61 تا فتح فاو (64) عراق فهميد كه توان پيشروي ندارد و بايد جلوي پيشروي ايران را به طرف عراق بگيرد،‌بر همين اساس از سال 64 تا 67 با گسترش بمباران‌ها به مناطق نفتي اين مناطق شكل مناطق عملياتي جنگي به خود گرفت.
وي اظهار داشت:در طول جنگ تحميلي استخراج و صدور نفت و گاز وجود داشت و تأمين بودجه كشور، خدمات گوناگون به نيروهاي مسلح و آسيب‌ديدگان جنگ از طريق فروش نفت انجام مي‌گرفت و حتي منجر به گشودن جبهه جديد در مقابل دشمن و كاهش فشار شده بود.
قبادي گفت: درطول دفاع مقدس 53/5  ميليارد بشكه نفت و 25856 تريليون فوت مكعب گاز در كشور توليد شد كه علاوه بر صادرات و رفع نياز داخلي،براي تأمين سوخت خودروهاي نظامي و ترميم خسارات وارده بر تاسيسات نفتي، بازنگه‌داشتن خطوط صادرات و حفاظت و بازسازي خطوط انتقال به كار گرفته مي‌شد.
وي در پايان تصريح كرد:شركت ملي مناطق نفت‌خيز جنوب در طول جنگ تحميلي 171 شهيد، 11 آزاده، 21 مفقود الاثر و 264 جانباز و 464 مجروح را تقديم انقلاب اسلامي كرد.
گفتني است،اين نشست چهارمين پيش‌همايش «نفت و تحولات مناطق نفت‌خيز جنوب ايران» بود كه به منظور تدارك «همايش بين‌المللي صد سال نفت در ايران» كه قرار است در آبانماه سالجاري برگزار شود، صورت گرفت.ح/الف