اشاره:
تحقيقات و سرمايه‌گذاري‌هاي وسيع جهاني در زمينه سلول‌هاي بنيادي و سرعت چشمگير در پيشرفت‌هاي حاصل در درمان بيماري‌هاي لاعلاج از يك سو و پيشرفت‌هاي كشورمان در زمينه دستيابي به فناوري سلول‌هاي بنيادي و كاربرد آن در طب از سوي ديگر ضرورت ايجاد كانوني منسجم جهت برنامه‌ريزي براي كاربردي شدن استفاده از سلول‌هاي بنيادي (Cell Therapy) را محسوس‌تر ساخته است.
نخستين بانك خون بندناف دنيا در سال 1992 و درايالات متحده آمريكا به بهره‌برداري رسيد و تا به امروز در حدود 27 بانك خصوصي و 23 بانك عمومي در آمريكا مشغول به كار هستند. اين تعداد بانك كه ظرفيت ذخيره سازي آنها چيزي حدود 6 ميليون نمونه است سالانه نزديك به دويست هزار نمونه جديد از نوزادان تازه متولد شده را دريافت مي‌كنند.
بانك خون بندناف رويان به عنوان نخستين و تنها مركز جداسازي و ذخيره‌سازي سلول‌هاي بنيادي در ايران در سال 1383 به همت محققان پژوهشكده رويان جهاددانشگاهي تاسيس شد اين مركز تخصصي با بهره‌گيري از پيشرفته‌ترين ابزار و وسايل تخصصي براي جداسازي، انجماد و نگهداري سلول‌هاي بنيادي خون بندناف نوزادان در چهارچوب استانداردهاي جهاني همت مي‌گمارد در حال حاضر بانك خون بندناف رويان به صورت خصوصي فعاليت مي‌كند اما به گفته دكتر حميد گورابي رئيس پژوهشكده رويان در 4 ماه آينده بخش عمومي اين مركز راه اندازي خواهد شد.
گزارش ذيل به معرفي ماهيت، كاركرد و مزاياي استفاده از سلول‌هاي خون بندناف، نحوه عضويت و چگونگي بهره‌مندي از امكانات بانك خون بندناف رويان مي پردازد.
خون بندناف خوني است كه پس از تولد در بندناف باقي مي‌ماند و همراه آن به دور انداخته مي‌شود. اين خون علاوه بر سلول‌هاي خوني منبعي غني از سلول‌هاي بنيادي خون ساز است. ويژگي مهم سلول هاي خوني بندناف عدم تكامل سلول‌هاي خوني از جمله لنفوسيت‌هاي آن است كه در نتيجه احتمال رد پيوندهاي انجام شده با اين نوع سلول‌ها در مقايسه با پيوندهاي مغز استخوان بسيار كمتر خواهد بود. مطالعات آزمايشگاهي نشان داده‌اند كه سلول‌هاي بنيادي خونساز توانايي تمايز به ساير سلول‌ها را نيز دارند كه مي‌توانند افق جديدي را براي درمان بيماري ها در آينده‌اي نه چندان دور ترسيم كنند.
بررسي آمار منتشر شده نشان مي‌دهد كه هر ساله حدود 30000 بيمار قابليت درمان با پيوند سلول‌هاي بنيادي مغز استخوان، قابل درمان هستند. حدود 75 درصد اين بيماران قادر به يافتن يك داوطلب مناسب براي اهداء خون مغز استخوان نيستند. از سوي ديگر جستجوي مراكز ثبت اهداكنندگان مغز استخوان زمان بسياري به خود اختصاص مي‌دهد. در صورتي كه ذخيره خون بندناف در زمان كوتاه‌تري انجام مي‌شود و تعداد اهداكننده آن نيز بيشتر است. بنابراين در بيماران مبتلا به لوسمي حاد، كم خوني‌ها و نقايس ايمني كه فرصت كوتاهي براي درمان دارند استفاده از خون بندناف جايگزين مناسبي جهت دستيابي به درمان موثر محسوب مي‌شود.
بيماريهايي مانند اختلالات سلول‌هاي بنيادي:كم‌خوني آپلاستيك، كم‌خوني فانكوني و هموگلوبينوري حمله‌اي شبانه (PNH) ، لوسمي‌هاي حاد: ACL,AML و لوسمي تمايز نيافته حاد، لوسمي هاي مزمن : CML ،بيماري‌هاي نقص در توليد لنفوسيت‌ها: لنفوم غيرهوچكين و لنفوم هوچكين ، ناهنجاري‌هاي ارثي گلبول‌هاي قرمز : بتا – تالاسمي ماژور و كم خوني سلول داسي شكل، اختلالات سيستم ايمني مادرزادي: سندرم كاستمن، نقص چسبندگي لكوسيتي و سندرم دي جرج ، نقص ارثي پلاكتي: ترومبوسيتوپني مادرزادي ، اختلالات پلاسماسل: مولتي پل ميلوما، لوسمي پلاسماسل، بيماري‌هاي ارثي: سندرم لش نيهان، هيپوپلازي غضروف و بيماري‌هاي آلزايمر، ديابت، پاركينسون، صدمات نخاعي، سكته‌هاي قلبي و مغزي، بيماري‌هاي كبدي و ديستروفي عضلاني قابل درمان از طريق سلول‌هاي خون بندناف هستند.

مزاياي استفاده از خون بندناف
مغز استخوان و بندناف هردو واجد سلول‌هاي بنيادي خونسازند كه به بازسازي مجدد سيستم خوني و نيز سيستم ايمني بدن كمك مي‌كنند. مطالعات نشان داده است مغز استخوان داراي بالاترين درصد از سلول‌هاي بنيادي خونساز (3-1 درصد) وخون بندناف داراي 1-6/0 درصد سلول‌هاي پيش‌ساز خوني و بنيادي خونساز است. در خون محيطي نيز كمتر از 2/0 درصد سلول‌هاي بنيادي خونساز شناسايي شده است.
مزاياي استفاده از خون بندناف در مقايسه با مغز استخوان به اين شرح است:
1- ميزان واكنش‌هاي رد پيوند عليه ميزبان (GVHD) در گيرندگان خون بندناف نسبت به خون مغز استخوان كمتر است. GVHD واكنش جدي و گاه مرگبار به دنبال پيوند مغز استخوان است كه در اين حالت سلول‌هاي ايمني فرد دهنده پيوند، به بدن ميزبان حمله مي‌كند و آسيب به بخش‌هايي از بدن ميزبان را موجب مي‌شود.
2- حضور سلول‌هاي اوليه و نابالغ سيستم ايمني در خون بندناف سبب كاهش رد ايمنولوژيك پيوند نسبت به مغز استخوان مي‌شود. به طوري كه رد پيوند شديد در حدود 60 درصد از پيوندهاي مغز استخوان و در 10 درصد از پيوندهاي خون بندناف ديده شده است .
3- با استفاده از خون بندناف، امكان انجام پيوند موفق با تشابه كمتر HLA بين دهنده و گيرنده نسبت به خون مغز استخوان بيشتر است لذا تعداد زيادي گيرنده را دربرخواهد گرفت.
4- اهداء خون بندناف خطري براي اهداكننده آن (جنين و مادر) به دنبال ندارد.
5- جمع‌آوري خون بندناف نسبت به مغز استخوان ساده‌تر و آسان تر صورت مي‌گيرد. به اين ترتيب كه پس از تولد نوزاد، بندناف و جفت جدا و خون آن توسط كيسه و يا سرنگ جمع‌آوري مي‌شود. طي اين فرآيند به مادر و فرزند آسيبي وارد نمي‌شود. علاوه بر آن كه اين كار كاملاً بدون درد انجام مي‌شود.
اين در حالي است كه جمع‌آوري خون مغز استخوان نيازمند روش‌هاي جراحي است و معمولاً تحت بيهوشي صورت مي‌گيرد و مي‌تواند همراه با درد براي دهنده باشد.
6- ميزان ابتلا به عفونت‌هاي ويروسي فرد دهنده از جمله سايتومگالو ويروس در خون بندناف كمتر از خون مغز استخوان است (در پيوندهاي مغز استخوان شيوع اين ويروس 60-40 درصد و در پيوندهاي خون بندناف 10 درصد گزارش شده است).
7- سلول‌هاي بنيادي و پيش‌سازي خون بندناف نسبت به مغز استخوان قدرت تكثير بيشتري دارند.
8- به علت آن كه روزانه تعداد بسياري نوزاد متولد مي‌شود، لذا تعداد زيادي واحد خوني در دسترس بوده كه اين امر استفاده از آنها را آسان مي‌سازد.
9- مطالعات نشان داده‌اند كه سلول‌هاي بنيادي بندناف سلول‌هاي خوني بيشتري نسبت به مغز استخوان توليد مي‌كنند. (سلول‌هاي خون بندناف 10 برابر سلول بيشتر توليد مي‌كنند و بنابراين با تعداد كم سلول نيز مي‌توان پيوند موفقي داشت).

محدوديت‌هاي استفاده از خون بندناف
1- حجم خون بندناف و تعداد سلول‌هاي بدست آمده از آن محدود است. بنابر نوع خون‌گيري ميزان حجم خوني كه از بندناف گرفته مي‌شود متغير است (200-30 ميلي ليتر) و به همين دليل نيز تعداد سلول‌ها محدود است (1000-80 ميليون سلول).
2- اين سلول‌ها براساس نوع ذخيره‌سازي، تنها يك يا دوبار قابل استفاده‌اند و برخلاف مغز استخوان كه مي‌توان از دهنده چندين بار خونگيري كرد، تنها يك بار فرصت خونگيري از بندناف وجود دارد و آن هم زمان زايمان است .
3- حضور بيماري‌هاي ژنتيكي نهفته در خانواده و امكان انتقال به گيرنده نيز استفاده از خون بندناف را محدود ساخته است.
4- مدت زمان موردنياز براي لانه‌گزيني سلول‌هاي بنيادي بندناف نسبت به خون محيطي و مغز استخوان بالا است و در نتيجه جايگزيني سلول‌ها و توليد سلول‌هاي جديد خوني با تاخير انجام مي‌گيرد.
5- امكان آغشتگي با خون مادري هنگام خونگيري از جمله موارد ديگري است كه استفاده از خون بندناف را دچار مشكل ساخته است.

مدت زمان نگهداري خون بندناف
از نظر تئوري سلول‌هاي بنيادي را مي‌توان به مدت نامحدود نگهداري كرد. از لحاظ تجربي و عملي اولين انجماد خون بندناف در سال 1970 انجام گرفته است و بنابراين حداكثر زمان تجربي حاصل نزديك به 30 سال است. به اين ترتيب نهايت زمان نگهداري همچنان مورد سوال است . نتايج آزمايش‌هاي انجام شده بر روي نمونه‌هايي كه 15 سال بعد از انجماد مورد بررسي قرار گرفته‌اند گوياي سالم بودن نمونه‌ها بوده و توانايي آنها در بازسازي مجدد سيستم خونساز بوده است .
براي نگهداري و ذخيره‌سازي طولاني‌مدت خون بندناف بهتر است نمونه واجد خصوصيات زير باشد:
1- بهتر است مادر ضمن برخورداري از سلامت كامل، بيش از 18 سال سن داشته باشد.
2- خون بندناف نوزاد مادران مبتلا به بيماري ايدز و يا در معرض خطر منجمد و ذخيره نمي‌شود.
3- موارد ديابت وابسته به دارو كانديد مناسبي براي ذخيره‌سازي نيستند ولي منعي نيز در گرفتن خون از مادران مبتلا به ديابت وابسته به بارداري براي ذخيره سازي خون بندناف وجود ندارد.
4- وجود آنتي ژن هپاتيت B و يا آنتي بادي هپاتيت C مانع عمل ذخيره سازي و انجماد مي‌شود.
5- خون بندناف از مادراني كه واجد سرطان‌هاي پوستي بهبود يافته‌اند (Basal cell, Squamous cell) پذيرش خواهد شد اما در ساير سرطان‌ها قابل پذيرش نيستند.
6- خون بندناف نوزاد مادراني كه تحت عمل پيوند قلب، ريه، كليه، مغز استخوان يا هر پيوند عضو ديگري قرار گرفته‌اند، با صلاحديد بانك نگهداري خواهد شد.
7- منعي براي نگهداري خون بندناف مادراني كه بيش از سه سال از درمان مالارياي آنها گذشته است و يا يك دوره كامل از مصرف داروي ضدمالاريا را پشت سرگذاشته‌اند، وجود ندارد.

فرايند آماده سازي و ذخيره‌سازي خون بندناف
هر نمونه خون پس از ورود به بانك خون بندناف واجد يك شناسه مي‌گردد و سپس مراحل زير بر روي آن صورت مي‌گيرد:
1- آماده كردن خون جهت انجماد: ابتدا حجم نمونه دريافتي ثبت و در صورت نياز شمارش اوليه انجام مي‌شود. سپس گلبول‌هاي قرمز از مجموعه خوني جدا مي‌شود و حجم نمونه كاهش مي‌يابد. بعد از افزودن مواد ضدانجماد سلول هاي جداشده درون كيسه‌هاي مخصوص انجماد قرار مي‌گيرند و به طور تدريجي منجمد مي‌شوند. نمونه‌ها پس از گذر از مراحل مختلف كنترل كيفي و پس از تاييد آزمايش‌هاي لازم، در تانك هاي نيتروژن قرار مي‌گيرد و در دماي 190- درجه سانتي‌گراد منجمد و به مدت 15 سال نگهداري مي‌شوند.
بعد از اتمام فرايند ذخيره‌سازي، كارت مخصوصي كه حاوي اطلاعات نمونه منجمد شده و نتيجه آزمايش‌هاي به عمل آمده است به آدرس اعضا فرستاده خواهد شد. تمامي نمونه ها در بدو ورود واجد شناسنامه مي‌شوند و اطلاعات به طور محرمانه نگهداري مي‌شوند.
2- تائيد سلامت نمونه‌هاي دريافتي: از آنجا كه سلامت نمونه‌ها قبل از مراحل انجماد و نگهداري حائز اهميت است آزمايش‌هاي زير بر روي هر نمونه قبل از انجماد صورت مي‌گيرد:
آزمايش‌هاي كنترل آلودگي‌هاي ويروسي: شامل HIVI/II, HCV, , HBV ,  HTLVI/II و CMV
آزمايش‌هاي ميكروبي: شامل تست‌هاي هوازي و بي‌هوازي
تعيين تعداد سلول‌ها و درصد سلول هاي زنده در نمونه
تعيين درصد و تعداد سلول‌هاي بنيادي (CD45+  و CD34+  )    در هر نمونه توسط فلوسيتومتري
بررسي عملكرد سلول‌هاي بنيادي خون بندناف توسط روش سنجش كلني
تعيين HLA هر نمونه (به درخواست والدين)

نحوه عضويت در بانك خون بندناف رويان
بانك خون بندناف واحدي است كه طبق توافق با والديني كه مادر در ماه‌هاي آخر بارداري يا زايمان بسر مي‌برد حفظ و نگهداري خون بندناف نوزاد را در شرايط مناسب و زمان مورد توافق براي استفاده احتمالي نوزاد يا خانواده او در آينده به عهده مي‌گيرد. حفظ ونگهداري سلول‌هاي بنيادي خون بندناف براي استفاده احتمالي در آينده انتخابي استكه امروزه تعداد زيادي از مادران و پدران در سراسر جهان براي تضمين سلامت فرزندان خود مورد توجه قرار مي‌دهند.
براي عضويت در بانك خون پيشنهاد مي‌شود در اولين فرصت حين حاملگي به بانك خون براي راهنمايي و مشاوره مراجعه شود.

مراحل عضويت:
1- آگاهي والدين از فعاليت‌هاي بانك بندناف رويان : اين امر با مطالعه بروشورها و يا مراجعه حضوري امكان پذير است و بانك بندناف رويان در ساعات اداري پاسخگوي سوالات والدين در زمينه سلول‌هاي بنيادي خون بندناف، كاربردها و ... است.
2- عقد قرارداد بين والدين و بانك بندناف رويان : براي عقد قرارداد بين بانك بندناف رويان و والدين، ارائه مدارك زير الزامي است:
كپي شناسنامه والدين،آزمايشات تاييدي مادر شامل HBS Ab , HBS Ag  , HIVI/II , CMV , HCV Ab و سفليس كه حداكثر يك ماه قبل از زايمان انجام گرفته باشد. لازم به ذكر است آزمايش‌هاي فوق بايد شش ماه بعد از زايمان نيز انجام شود و نتيجه آزمايش به اطلاع بانك خون برسد.
اصل فيش بانكي كه هزينه‌هاي مربوط به جداسازي، انجماد و انجام آزمايش‌هاي تكميلي واريز شده باشد (حساب شماره 595، نزد بانك ملت، شعبه چهارراه قصر – سهند، كد شعبه 8/6545  به نام شركت بن ياخته‌هاي رويان)
به اين ترتيب والدين با مطالعه قرارداد و امضاء آن به عضويت بانك بندناف رويان درخواهند آمد. در اين زمان ، اطلاعات مربوط به سوابق بيماري‌هاي خاص درون خانواده در اختيار كارشناسان بانك بندناف رويان قرار خواهد گرفت. پس از تكميل پرونده، كيت مخصوص جمع‌آوري خون بندناف كه حاوي كيسه خونگيري و اطلاعات لازم در مورد نحوه خونگيري است در اختيار والدين قرار مي‌گيرد.
3- جمع‌آوري و ارسال نمونه خون: فرايند جمع‌آوري خون بندناف كاملاً استريل، بدون درد و بدون تداخل در زايمان است. خونگيري با استفاده از كيسه‌هاي مخصوص و هنگام جداشدن جفت و از طريق رگ اصلي بندناف صورت مي‌گيرد و توسط پزشكان،ماماها، و يا كارشناسان قابل انجام است . لازم است والدين زمان دقيق زايمان را به كارشناسان مربوطه اطلاع دهند.
پس از اتمام خونگيري، كيسه حاوي خون بندناف مطابق با دستورالعملي كه همراه كيت ارائه شده است، در دماي 10-4 درجه سانتي‌گراد و در حداقل زمان ممكن (كمتر از 24 ساعت) به بانك خون بندناف رويان منتقل و به تحويل‌دهنده رسيدي داده مي‌شود كه بر روي آن حجم خون دريافتي درج شده است. پس از اين مرحله چنانچه مشكلي در نمونه جمع‌آوري شده وجود داشته باشد كه مانع ذخيره سازي آن شود، كمتر از 72 ساعت به والدين اطلاع داده خواهد شد.
لازم به ذكر است،بانك خون بندناف رويان در طول شبانه‌ روز آماده دريافت خون است.ح/الف