بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ضرورت ايجاد تحولي اساسي در دانشگاه‌هاي سراسر كشور
مسجّل شد و تشكيل نهاد جهاددانشگاهي در مرداد 1359 پاسخي طبيعي براي تحقق همين تحوّل بود. برغم حمايت مادي و معنوي اندك از اين نهاد، جهاددانشگاهي تاكنون توانسته است با كوشش شبانه‌روزي و جهاد علمي نيروهاي مومن، سخت‌كوش و انقلابي خود سال‌هاي متمادي برپاي خود ايستاده و متعهدانه و خستگي ناپذير بار سنگين تكاليفي را كه انقلاب برعهده او گذارده بود، بر دوش كشد. امروز بعد از گذشت 27 سال جهاد مستمر، جهاددانشگاهي با كسب موفقيت‌هاي بزرگ علمي يكي از اركان اصلي نهضت علمي كشور به شمار مي‌رود.
جهاددانشگاهي از ديدگاه رهبر معظم انقلاب اسلامي
حضرت آية الله خامنه‌اي، از ابتداي تشكيل جهاددانشگاهي علاقه‌اي ويژه بدان داشته‌اند. اين ارادت و محبت رهبر انقلاب به جهاددانشگاهي دو دليل عمده دارد؛
يك: اولاً ايشان جهاددانشگاهي را مظهر موفقيت نهاد انقلابي در عرصه علم مي‌دانند كه در كشور آغاز شده است. در اين خصوص مي‌فرمايند: «چند سالي است كه يك حركت مبارك علمي در كشور آغاز شده؛ ... بنده وظيفه دارم نسبت به اين حركت عظيمي كه دانشمندان، محققان و استادان ما در سرتاسر كشور ايجاد كرده‌اند، به سهم خودم حقگزاري و ابراز قدرداني كنم. امروز آمدن من به اين مركز، در واقع يك حركت نمادين است براي قدرشناسي ازحركت علمي عظيم و وسيعي كه خوشبختانه در كشور ما شروع شده؛ .. »
دو: ايشان جهاددانشگاهي را مولود مبارك انقلاب مي‌دانند كه از ابتدا بر اساس تقوي و ايمان تأسيس شده است و تاكنون بركات زيادي داشته است. بر اين اساس جهاددانشگاهي را شايسته قدرداني و ارج گذاري مي‌دانند: «... چون جهاددانشگاهي مولود مبارك انقلاب است. همين‌طور كه در قرآن كريم در مقايسه دو مسجد مي‌فرمايد: «... لمسجد اسّس علي التقوي من اول يوم احقّ عن تقوم فيه، فيه رجال يحبّون ان يتطهروا... »، جهاددانشگاهي همين‌جور است؛ جزو معدود رويش‌هاي اصلي خود انقلاب است. ... من هويت جهاد را در نظر دارم كه بركات زيادي هم بحمدا... داشته ... »
به طور كلي مي‌توان ديدگاه‌هاي ايشان را نسبت به جهاددانشگاهي در چند حوزه بيان كرد:
1. اهداف جهاددانشگاهي
رهبر معظم انقلاب، جهاددانشگاهي را نهادي انقلابي مي‌دانند كه داراي جهت و اهدافي ويژه است به همين دليل از ويژگي نهادي بودن صرف فراتر رفته و به «يك فرهنگ مبدل شده است؛ يعني يك سمت‌گيري و حركت در آن نهفته است ». بنابراين بايد هر كار و هر حركت علمي كه در جهاددانشگاهي انجام مي‌شود در چارچوب اهداف مقدس آن و سرشار از هوشمندي و درايت باشد: «كار جهادي بايد هدفمند، درست متوجه به آرمانها و هوشمندانه و عاقلانه و دشمن شكن باشد. »
با توجه به رهنمودهاي مقام معظم رهبري مي‌توان به اهداف عمده ذيل در جهاددانشگاهي اشاره كرد:
1-1. پيشرفت علمي
كليد طلايي توسعه كشور، تنها دانش و پژوهش است و امكان ندارد كه كشور ما [يا هر كشور ديگري] بتواند «بدون حركت در جاده‌ي گسترش دانش و پژوهش به نقطه مطلوب خودش دست پيدا كند » بنابراين مهم، هدف اصلي جهاددانشگاهي پيشرفت علمي در كشور است.
اما پيشرفت علمي در اين نهاد انقلابي، مفهوم خاصي دارد و در معناي اعم و كلي، به هر مطالعه و تحقيقي، بي‌جهت و بي‌هدف، اطلاق نمي‌شود. پيشرفت علمي به معناي پيشرفت كشور در جهت تضعيف و ناخرسندي تمامي ملل ظالم و مستكبر است. در اين نهاد «براي جبران عقب‌ماندگي، رفع تبعيض و بي‌عدالتي در همه زمينه‌ها و بر هم زدن بافت سلطه‌گر و سلطه‌پذير حاكم بر عرصه روابط بين‌المللي بايستي در ايجاد علم، توسعه علم و پيشرفت علم » كوشيد. به عبارت ديگر در اين نهاد بايد به منظور شكستن مرزهاي دانش و ايجاد مرزهاي جديد، مطالعه و تحقيق كرد. رهبر انقلاب با اعتماد به نيروهاي مؤمن و انقلابي و سابقه درخشان علمي كشور از اعضاي جهاددانشگاهي خواستند تا اين هدف مقدس را سرلوحه تمامي اهداف خويش قرار دهند: «وقتي جهاد، يعني تلاش هدفدار براي خدا وجود داشت، بدون ترديد موفقيت هم با آن همراه خواهد بود. ما راهي كه به سمت مرزهاي پيشرفته‌ي دانش در همه زمينه‌ها داريم، مسلم بدانيد كه جز با روحيه استقلال، روحيه توكل به خدا و روحيه كار براي ايمان طي نخواهد شد. بايد اين راه را سريع طي كنيم و راههاي ميانبر را پيدا كنيم و خودمان را برسانيم، مرزهاي دانش را باز و مرزهاي جديدي را ايجاد كنيم... »
1-2. گسترش و تعميق فرهنگ اسلامي
يكي از اهداف اصلي و مهم جهاددانشگاهي از همان ابتداي تأسيس، گسترش فرهنگ عميق اسلامي در دانشگاه‌ها بوده است: «هر تلاشي جهاد نيست ... آن وقتي كه در مقابل، دشمني هست و شما با اين كار داريد با آن دشمن دست و پنجه نرم مي‌كنيد. اسم اين كار در فرهنگ اسلامي جهاد است، شكل مسلحانه دارد، شكل علمي هم دارد شما در دانشگاه مي‌توانيد اين جهاد را به بهترين وجهي انجام بدهيد؛ يعني گسترش فرهنگ عميق اسلامي ».
1-3. كيفيت برتر محيط دانشگاهي
كيفيت بخشيدن به محيط دانشگاهي يكي از اهداف مهم جهاددانشگاهي است كه با خلوص و تلاش سخت و هدفمند نيروهاي جهادي محقق خواهد شد. رهبر معظم انقلاب در اين خصوص مي‌فرمايند: «تضرع، توسل، توجه و ارتباط با خدا را از دست ندهيد؛ ... و نيت خود را اين قرار بدهيد كه با اين كار مي‌خواهيد محيط دانشگاهي كشور را به يك كيفيت برتر برسانيد. »
2. ويژگي‌هاي جهاددانشگاهي
2-1. علمي‌ـ جهادي بودن
«جهاددانشگاهي» مركب از دو كلمه «جهاد» و «دانشگاه» است. در عين حال كه اين دو كلمه مفهوم خاصي دارند به مفهومي كه از تركيب آن دو حاصل مي‌شود نيز بايد توجه داشت. اولاً، «جهاد» انحاء گوناگوني دارد كه در دانشگاه نحوه خاصي از آن معنا پيدا مي‌كند؛ ثانياً علم و دانش در دانشگاه با مقاصد گوناگوني پيگيري مي‌شود؛ اما وقتي علم با صفت جهادي ملازم مي‌شود، ديگر نمي‌توان به هر علم و دانشي با هر مقصد و منظوري جهادي گفت.
جهاد به معناي مبارزه است، مبارزه با يك دشمن. شناسايي دشمن و مبارزه با آن يك جهاد است. اما اين جهاد در دانشگاه است، يعني نيروهاي علمي دانشگاهي بايد جهاد كنند. جهاد علمي به منظور «جبران عقب ماندگي، رفع تبعيض و بي‌عدالتي در همه زمينه‌ها و برهم زدن بافت سلطه‌گر و سلطه‌پذير حاكم بر عرصه روابط بين‌المللي [است]... » در اين نهاد هدف توسعه علم و پيشرفت علمي است براي شكستن مرزهاي دانش و رسيدن به مرزهاي جديد، زيرا رسيدن به نقطه مطلوب در كشور «بدون حركت در جاده گسترش دانش و پژوهش امكان‌پذير نمي‌باشد. كليد رسيدن به نقطه مطلوب دانش و پژوهش است »
بنابراين جهادي عمل كردن، مفهوم خاصي دارد: « نگاه كنيد ببينيد براي كشور شما، براي انقلاب شما براي اهدافي كه اين انقلاب ترسيم كرده، كدام دشمن عنود در كمين نشسته و شما بايد با آن دشمن عنود مبارزه كنيد؟ كارتان در آن صراط كه شد، مي‌شود جهاد ». با توجه به اين سخنان كلمه مركب «جهاددانشگاهي» به معناي مبارزه و مقابله علمي با دشمنان است.
2-2. نيروهاي انقلابي و مؤمن
بر اساس تحليل رهبر معظم انقلاب، جهاددانشگاهي نهادي ويژه است با نيروهايي داراي روحيه انقلابي و مؤمن به وظيفه اعتقادي و ايماني و انقلابي خود. روحيه‌ي انقلابي از نظر ايشان بايد به خوبي تبيين شود و با بي‌انضباطي، شلوغي، سردرگمي و بي‌نظمي اشتباه نشوند. فرد انقلابي فرد منضبط و منظمي است كه «اسير حدود تحميلي نشده و قانع به گيرندگي قطره چكاني نيست، و با اميد دنبال هدف حركت مي‌كند و با انگيزه، با نشاط، با اصرار و پيگيري آن را به دست مي‌آورد ». بنابراين نيروهاي انقلابي جهاددانشگاهي علي‌رغم تمامي محدوديت‌هاي مادي و معنوي كه دارند، با اميد و تلاش سخت و مستمر در راستاي اهداف متعالي خويش حركت مي‌كنند و سعي دارند «از همه بهره‌هاي الهي علم، تخصص و تجربه در جامعه بيشتر و بهتر از ديگر انسان‌ها استفاده كنند و حظ ببرند. »
3. محورهاي عمده رهنمودها و توصيه‌هاي رهبري
چنانچه جهاددانشگاهي از اهداف بزرگ خود غفلت كند و تنها به حفظ صوري و امور روزمره خويش قناعت ورزد، به تدريج باطن خود را از دست داده و از آن دانه شيرين مغز جز پوسته‌اي تهي باقي نخواهد ماند. ليكن نيل به اهداف گرانبها مستلزم برنامه‌ريزي صحيح و علمي، رفع و دفع موانع و ايجاد بستر مناسب براي ترقي و پيشرفت است. از اين رو رهبر معظم انقلاب به دليل ايمان و ارادت قلبي عميق خويش به جهاددانشگاهي، طي چندين ديدار با اعضاي جهاددانشگاهي و ديدار اخير خود از پژوهشكده رويان (25/4/86)، در يك محفل صميمانه ارشادها و راهنمايي‌هاي گرانبهايي فرمودند كه جهاددانشگاهي بايد با دقت هر چه تمام‌تر، آنها را سرلوحه تمامي امور خود قرار دهد:
3-1. حفظ هويت ديني و انقلابي
به عقيده رهبر انقلاب، جهاددانشگاهي يك فرهنگ و يك جريان است و تنها در صورتي مي‌تواند باقي بماند و به اهداف اصلي خود دست يابد كه هويت ديني و انقلابي خود را حفظ كند: «سعي كنيد هويت جهاد تغيير پيدا نكند. اين كه شما مي‌بينيد هويت بعضي از اشخاص، فكرهايشان، تركيب‌هاي ذهني‌شان از اول انقلاب تا حالا صد و هشتاد درجه عوض شده، اين يك روال و ممشاي طبيعي نيست، ... اين طبيعي نيست كه ما بگوييم: يك راهي را حركت كنيم برويم، گاهي هم با شور و خيلي هيجان، بعد از يك نقطه، ناگهان زاويه بزنيم! بعد اين زاويه‌ها ادامه پيدا كند كه تبديل شود به عكس! اين، به هيچ وجه طبيعي نيست ... »
ايشان مبناي هويت ديني و انقلابي جهاددانشگاهي را تفكر و منطق درست و صحيح مي‌دانند كه نه تنها نبايد با گذر زمان به هيچ وجه خدشه و خللي در اين هويت پديد شود كه روز به روز روشن‌تر و واضح‌تر گردد: «محكم و استوار و بر مبناي تفكر درست و منطق صحيح، هويت ديني انسان شكل گرفت و هويت انقلابي شكل گرفت، هر چه زمان بگذرد، اين هويت روشن‌تر، واضح‌تر و مستحكم‌تر مي‌شود. آدم‌ها اين‌جورند، نهادها هم اين جورند. نگذاريد نهاد جهاددانشگاهي، تبديل شود به يك هويت ديگر؛ به يك هويت غير ديني، غير انقلابي. »
3-2. كيفيت برتر تحقيقات
رهبر معظم انقلاب معتقدند كه براي تثبيت فرهنگ عميق اسلامي، فعاليت‌هاي سطحي و زودگذر كه دايره تأثير و مدت تأثير محدودي دارد كفايت نمي‌كند و بايد جهاد علمي به معناي تمام در دانشگاه انجام شود: «... اگر بخواهيد اين دايره را گسترش دهيد تا دلهاي اهل تحقيق را هم در خود بگنجاند و اثر آن را آنچنان ژرفا ببخشد كه با هيچ طوفان و تندبادي از جا كنده و يا حتي متزلزل نشود، بايد كار عميق و علمي بكنيد، شماها مي‌توانيد اين كار را بكنيد. »
جايگاه و شأن علمي جهاددانشگاهي در دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشي ديگر ايجاب مي‌كند كه تحقيقات علمي آن به خصوص در زمينه علوم انساني، مانند تحقيقات عادي و متعارف جامعه نبوده و از كيفيت برتري برخوردار باشد:
«عوام‌گرايي و عوام پسندي در كار و در همه فعاليت‌ها نبايد دخالت داشته باشد. اگر فعاليت در زمينه‌هاي علوم انساني و فرض كنيد در ادبيات است، بايد حرفي كه از اينجا بيرون مي‌آيد، فراتر از حرفي باشد كه ممكن است يك اديب معمولي بزند ... برخي از اين مسائل، حرف‌هاي عادي است، حرف‌هاي متعارف است، جهاددانشگاهي هم كه نزند، هر كسي مي‌تواند بزند، جهاددانشگاهي بايد حرف گزين، حرف برتر را به ميدان آورد »
3-3. هوشمندي و دشمن شكني
پيشتر اشاره شد كليد طلايي توسعه كشور و رسيدن به اهداف مطلوب ملي علم و پيشرفت است از اين‌رو دشمنان عنود و كينه‌جو نهايت سعي خود را خواهند كرد تا نگذارند دانشمندان و محققان ايراني و هر كشوري كه در بلوك و تحت سلطه آنان نباشد. به اهداف عالي و تعالي علمي لازم دست يابند. لذا بايد محققان و دانشمندان به اين مسئله بسيار مهم توجه كنند و تحقيقات خود را درست متوجه نقاط حساس دشمنان كنند. «اگر دنبال علمي بگرديد كه اين علم، دشمنان آن اهداف را نه فقط ناراضي نمي‌كند، خرسند هم مي‌كند، اين جهاد نيست ».
درباره شناسايي دشمن و مبارزه علمي با او فرمودند: «در حركت جهادي در علم جهادي، در تحقيق جهادي، اين عنصر حتماً شرط است. دشمن هم مقصود امريكا نيست، حالا ما در مقام صحبت، دشمن واضحمان آمريكا و استكبار جهاني است، نه، دشمنها انواع و اقسامي دارند ... »
3-4. سازگاري علم و دين
در مسير پيشرفت علم چنانچه علم از دين و ارزش‌هاي مقدس ديني جدا شود در بلندمدت نتايج زيانباري براي بشريت خواهد داشت. رهبر معظم انقلاب با آگاهي از اين مطلب ضمن اهميت فراواني كه براي پيشرفت علمي قائلند، همواره بر اين نكته بسيار مهم تأكيد مي‌كنند و توجه اصحاب علم را بدان جلب مي‌نمايند: «و من اصرارم بر اين است كه هر وقت ما براي پيشرفت علم كار مي‌كنيم اين را فراموش نكنيد كه علم و دين توأمانند. علم مجرد از دين و دور از دين ولو در گام اول در كوتاه‌مدت يك كشوري را به يك نقطه‌اي از افتخار هم برساند، اما در بلندمدت براي بشريت زيانبار است. كما اينكه داريد مي‌بينيد كه زيانبار است. »
ايشان در ادامه، جهاددانشگاهي را نمونه عالي ملازمت علم و دين دانستند و فرمودند: «علم را بايد با دين همراه دانست. علم را براي خدا و در راه خدا بايد تحصيل كرد و به كار گرفت. اين جزو تعاليم اوليه‌ي ما بايد باشد، در همه جا توفيقات اين علم بيشتر است؛ اين را به شما عرض بكنم: نگويند اگر علم را مقدس كرديم و با دين همراه كرديم و مؤمن كاري درآورديم، ديگر پيشرفت نمي‌كند؛ نخير ما الان همين خود جهاددانشگاهي شما، همين مجموعه كارهاي شما‌ـ كه به وسيله‌ي عناصر مؤمن اين همه كار بزرگ انجام گرفته‌ـ نشان دهنده‌ي اين است كه علم وقتي با ايمان همراه باشد، توفيقاتش هم بيشتر خواهد شد. »
بر اساس آنچه گذشت، روشن مي‌شود كه از ديدگاه مقام معظم رهبري حفظ مؤلفه‌هاي بنيادي و عناصر اساسي فلسفه وجودي جهاددانشگاهي در گرو تقويت علوم انساني و اجتماعي در اين نهاد است و ايفاي نقش جهت دهنده آن و حركت در مسير مسئله‌شناسي برآمده از پژوهش‌ها و يافته‌هاي اين رشته‌ها، ضامن حفظ و بقاي فلسفة تأسيس اين نهاد مي‌تواند باشد.
4. منزلت و نقش علوم انساني در آينده جهاددانشگاهي
ديدگاه‌هاي رهبر معظم انقلاب اسلامي ايران دربارة اهداف و ويژگي‌هاي جهاددانشگاهي و نيز رهنمودهاي ارزشمند ايشان براي حفظ هويت ديني و انقلابي جهاد و نيل به اهداف متعالي، جاي بسي توجه و تفكر فراوان دارد و بايد از سوي جهادگران اعم از مديران، پژوهشگران و كاركنان جهاددانشگاهي و نيز از سوي ديگر مؤسسات علمي و پژوهشي كشور مورد مطالعه و بررسي قرار بگيرد؛ زيرا همانگونه كه رهبري در ابتداي سخنانشان براي نيروهاي جهاددانشگاهي فرمودند آمدن ايشان به مؤسسه رويان يك حركت نمادين براي قدرشناسي از حركت علمي عظيم و وسيعي است كه در كشور شروع شده است. از اين رو توجه به رهنمودهاي ايشان خاص جهاددانشگاهي نيست و بايد هر موسسه علمي و پژوهشي در كشور كه در جهت پيشرفت علمي و اعتلاي تمدن عميق اسلامي مي‌كوشد به آنها عنايت كرده و اين رهنمودها را سرلوحه مقاصد علمي و ديني خود قرار دهد. در اين رهگذر بر آن شديم كه تعمقي جدي‌تر در سخنان ايشان بكنيم، چه سخناني كه در ديدار با اعضاي جهاددانشگاهي ايراد كرده‌اند و چه سخناني كه با ديگر اصحاب علم و دانش اعم از اساتيد، دانشجويان، پژوهشگران و نخبگان علمي و مديران و مسئولان دانشگاه‌ها و موسسات علمي و پژوهشي كشور ايراد كرده‌اند. ايشان در ضمن سخنراني‌هاي مكرر، محوَر توسعه كشور و اعتلاي تمدن عميق اسلامي را پيشرفت علمي مي‌دانند و معتقدند كه علوم انساني به علت «جايگاه زيربنايي كه در ميان ديگر علوم دارد » ونيز به علت «تعيين مسير و اهداف جامعه »، «ايجاد روحيه اعتماد به نفس و خودباوري » «تعيين شاخصها و مباني اسلامي الگوي توسعه كشور » نقش مهمي در توسعه كشور دارد و نيز به علت نقش مهمي كه در «فرهنگ سازي »، «حفظ هويت ملي » و «اشاعه فرهنگ و تمدن اسلامي » دارد مقام و منزلت والايي در ارتقاء فرهنگ و اعتلاي تمدن اسلامي دارد. در اين راستا، غفلت از علوم زيربنايي يعني علوم انساني و پايه نه تنها ضربة عميقي بر پيكره علمي كشور وارد مي‌كند، بلكه تأثيرات منفي بسياري بر توسعه كشور و ارتقاء فرهنگ و اعتلاي تمدن اسلامي مي‌گذارد.
حال با توجه به مطالب فوق، جهاددانشگاهي به عنوان يك موسسه عظيم علمي كه در جهت پيشرفت علمي كشور گام برمي‌دارد و به عنوان يك موسسه ديني و انقلابي كه براي توسعه كشور و اعتلاي فرهنگ اسلامي كوشش مي‌كند موظف است كه براي رسيدن به اهداف والاي خود، علوم انساني را مورد توجه سريع و جدي خود قرار دهد. جهاددانشگاهي بايد همزمان دو مسئله بسيار مهم را سرلوحة امور خود قرار دهد از يك سو بايد همانگونه كه مقام معظم رهبري هم بدان اشاره كرده‌اند تحقيقات در زمينه علوم انساني را جدي بگيرد و در جهت كيفيت اين تحقيقات و به كارگيري روش‌هاي درست تحقيق، اين علوم را به سطح بالايي از پيشرفت برساند و بدين ترتيب در مسير توسعه و اعتلاي تمدن اسلامي كشور گام اساسي بردارد و از سوي ديگر در جهت تحقق اهداف و حفظ هويت ديني و انقلابي خود بكوشد؛ و اين ميسر نمي‌شود مگر با عنايت ويژه به علوم انساني و مدد جستن از محققان و پژوهشگران علوم انساني.
به عبارت ديگر گسترش علم و تعميق فرهنگ اسلامي، تعريف شاخصها و ويژگي‌هاي كيفيت بخشي به محيط دانشگاهي و عينيت بخشي به رهنمودهاي رهبري يعني حفظ هويت ديني و انقلابي، ملازمت علم و دين، هدف‌مندي، روش‌مندي و دشمن‌شكني، مستلزم آن است كه جهاددانشگاهي به نقش ويژه‌اي كه علوم انساني مي‌تواند در تك تك موارد ايفا نمايد، توجه كند و هوشيارانه عمل نمايد.
دكتر حسينعلي قبادي
رييس پژوهشكده علوم انساني و اجتماعي جهاددانشگاهي
پي نوشت ها در پژوهشكده موجود است.