گياه صبر زرد يكي از گونه‌هاي مهم دارويي است كه دستيابي به دانش فني تكثير كشت بافت آن تنها توسط كشورهاي معدودي گزارش شده است. خوشبختانه با تلاش پژوهشگران پژوهشكده گياهان دارويي جهاد دانشگاهي، كشور ماهم در زمره دارندگان اين دانش قرار گرفته است.
در اين روش با‌ به ‌دست‌آوردن سلول‌هاي بنيادي گياه و تمايز آن، امكان توليد يك گياه كامل وجود دارد و مزيت بارز اين روش سرعت بخشيدن به تكثير يك گياه خاص و تكثير گياهان صنعتي در حال انقراض است.
عرصه‌هاي منابع طبيعي از مهم‌ترين منابع تجديدشونده و در عين حال گرانبهاترين سرمايه طبيعي‌ است و نقش بسيار ارزنده‌اي در توليد فرآورده‌هاي دامي، دارويي، صنعتي، تعادل آب و هوايي، تلطيف هوا، حفاظت خاك و... دارد كه گياهان دارويي صنعتي يكي از مهم‌ترين آنهاست.
در قرن‌هاي هشتم تا دهم ميلادي، بوعلي سينا و محمد زكرياي رازي باعث توسعه دانش درمان با گياه شدند و در قرن سيزدهم ابن‌بيطار اطلاعات بيش از 1400 گياه را در كتابي گردآوري كرد.
اگرچه در قرن نوزدهم داروهاي شيميايي بسرعت جايگزين داروهاي گياهي شدند و اعتبار استفاده گياهان دارويي اهميت خود را در اروپا و كشورهاي مغرب زمين از دست دادند، اما در اواخر قرن بيستم عوارض جانبي و مضر داروهاي شيميايي سبب رويكرد دوباره دانشمندان به گياهان دارويي شد، به طوري كه اين دوره را رنسانس گياهان دارويي مي‌گويند.
با وجود قدرت بالقوه افزايش توليد و بهره‌برداري گياهان دارويي  صنعتي و با توجه به زمينه‌هاي بازار جهاني و رويكرد دوباره به سمت گياهان دارويي، مي‌توان اين گونه بهره‌برداري‌ها را در مقياس‌هاي وسيع‌تر براي مصارف داخلي و صادرات مورد توجه قرار داد.

كشت گياه درون شيشه

در نمايشگاه فناوري و نوآوري‌هاي برگزيده در حسينيه امام خميني(ره)، 51 طرح دانشمندان و متخصصان كشورمان در بخش‌هاي نانوفناوري، زيست فناوري، ميكروالكترونيك، ارتباطات و فناوري اطلاعات، انرژي‌هاي نو، سلول‌هاي بنيادي، هوا  فضا، گياهان دارويي و طب ايراني، علوم و فنون هسته‌اي و مابين رشته‌اي ارائه شده بود.
برخي از اين طرح‌ها و نوآوري‌ها براي نخستين بار در كشور انجام شده و دانش برخي از آنها در جهان محدود به يك يا چند كشور خاص است. در بخش گياهان دارويي و طب ايراني نيز دو طرح عمده وجود داشت. يكي از اين طرح ها، طرح ازدياد درون شيشه‌اي گياه دارويي صبر زرد بود كه ژل حاصل از برگ‌هاي آن به عنوان ماده اوليه در ساخت دارو كاربرد دارد.
گياه دارويي صبر زرد مشهور به Aloe vera يكي از گونه‌هاي مهم دارويي است كه در نواحي گرم و خشك ازجمله سواحل جنوبي كشور مي‌رويد. گياه صبر زرد از زمان‌هاي قديم براي درمان بسياري از امراض به كار مي‌رفته است.
هزاران سال است كه برگ‌هاي گياه Aloe vera به طور گسترده‌اي در كشورهاي مختلف به عنوان دارو مصرف مي‌شود. اثرات درماني و فارماكولوژيك متعددي براي صبر زرد گزارش شده و مطالعات باليني نيز در سال‌هاي اخير روي اثرات درماني اين گياه صورت گرفته و اين كاربردها اثبات شده است.
به گفته دكتر شمس علي‌رضازاده، رئيس پژوهشكده گياهان دارويي جهاد دانشگاهي، اثرات درماني اين گياه شامل اثرات موضعي و عمومي آن است. ژل اين گياه در استفاده موضعي اثرات مرطوب‌كنندگي، محافظت از آفتاب سوختگي، ترميم زخم‌هاي موضعي، ترميم اثرات به‌جا مانده از زخم جوش غرور، درمان پسوريازيس و درمان زخم‌هاي ناشي از تبخال تناسلي دارد. ضمن آن كه مصرف خوراكي فرآورده اين گياه قند خون در افراد ديابتي را پايين مي‌آورد و باعث كاهش تري‌گليسيريد و كلسترول در افراد مبتلا به هايپرليپيدمي مي‌شود.

دومين محصول پرفروش در جهان‌

براساس اظهارنظر IASC) International Aloe Science Council) ارزش تجارت جهاني محصول خام صبرزرد حدود 125 ميليون دلار و ارزش محصولات نهايي توليد شده آن بالغ بر 110 ميليارد دلار است. در حال حاضر محصولات مختلف آلوئه‌ورا در صنايع مختلف غذايي (انواع نوشابه‌ها، كمپوت و...)، صنايع آرايشي و بهداشتي (انواع كرم‌ها، لوسيون‌ها، شامپوها، صابون‌ها، شوينده‌ها و...) و صنايع دارويي (كپسول، قرص جوشان و...) استفاده مي‌شود.
طبق آمارهاي منتشر شده درخصوص بازار فروش برگ آلوئه‌ورا در جهان فقط 85 تا 110 ميليون دلار بازار جهاني داشته است كه پس از خرما با 250 ميليون دلار فروش در رتبه دوم جهان قرار دارد. براساس گزارشي كه ‌از سوي يك مجله آلماني به‌نام SOFW  كه در اين زمينه فعاليت مي‌كند و در ژانويه 2003 منتشر شد ، بين سال‌هاي 2001 تا 2002 يكهزار و 557 محصول جديد از آلوئه‌ورا به بازارهاي جهاني ارائه شده است.
در حالي كه بازار فروش محصولات آلوئه‌ورا در سال 2000 ميلادي ‌فقط 25 ميليارد دلار بود، در سال  2004 ميلادي اين رقم به  110 ميليارد دلار افزايش يافت. هم‌ اينك 50 هزار كمپاني‌ در سراسر جهان ‌محصولات آلوئه‌ورا را توليد مي‌كنند.
در حالت طبيعي تكثير آلوئه‌ورا غالبا از طريق پا جوش صورت مي‌گيرد، به اين صورت كه پاجوش‌هاي توليد شده در اطراف پايه مادري به آرامي و با خارج كردن خاك اطراف آن طوري كه ريشه‌هايش صدمه زيادي نخورد را بيرون آورده و در زمين و در محلي مناسب به صورت رديفي مي‌كارند؛ اما به گفته رضازاده به منظور توليد تجارتي گياهچه يا افزايش عملكرد برگ از طريق افزايش سطح زير كشت، روش‌هايي مورد نياز است تا بتوان در مدت زمان كوتاه تعداد زيادي گياهچه توليد كرد.
رضازاده مي‌افزايد: در تكثير آلوئه‌ورا به روش بذر به دليل پديده نر عقيمي و دگرگشني، افزايش تفرق ژنتيكي قابل توجهي در نتاج ظاهر مي‌شود.

افزايش سرعت تكثير به كمك‌ كشت بافت‌

در سال‌هاي اخير بسياري از كشورها به دليل اين كه ازدياد اين گياه به روش‌هاي سنتي (بذر يا پا جوش) نمي‌تواند در كوتاه‌مدت گياه مورد نياز براي توليد تجاري را فراهم آورد و از طرفي برگ بوته‌هاي آلوئه‌ورا معمولا حدود 2 سال از زمان كاشت پاجوش‌ها قابل برداشت است، بنابراين با استفاده از كشت درون شيشه‌اي نسبت به توليد انبوه و سالم گياه آلوئه اقدام شده است.
به گفته رضازاده در روش كشت بافتي اين گياه يك بخش كوچكي از سلول‌هاي انتهايي در حال تكثير گياه كشت داده شده و گياه كامل از آن استحصال مي‌شود. داشتن توان توليد سريع (30 تا 100 برابر افزايش سرعت تكثير نسبت به پرورش معمولي) توليد گياهان همسان و داراي ثبات ژنتيكي و عاري بودن از بيماري‌هاي ويروسي، قارچي و انگلي از مزاياي اين روش توليد است.
اين طرح در پژوهشكده گياهان دارويي جهاد دانشگاهي با موفقيت انجام و مراحل تجاري‌سازي آن پشت سر گذاشته شده است و هم‌‌‌اكنون توليد انبوه اين گياه با روش كشت بافت در مجتمع تحقيقاتي جهاد دانشگاهي در حال انجام است.
رئيس پژوهشكده گياهان دارويي خاطرنشان كرد: در روش طبيعي تكثير گياه آلوئه‌ورا هر 6 ماه فقط يك تا 3 گياه جديد توليد مي‌شود، اما در اين روش تازه در مدت مشابه حداقل‌ 100 گياه جديد توليد مي‌شود و تعداد تكثير 30 تا 100 برابر مي‌شود.

منبع:روزنامه جام جم