اشاره:
«رويانا» نخستین بره شبیه سازی است که با تلاش شبانه روزي دانشمندان و محققان ايرانی در خاورمیانه به دنيا آمد.انعکاس موفقيت دانشمندان ما در رسانه هاي جهان به همگان نشان داد که با وجود اينکه به گفته محققان تنها دو درصد احتمال موفقيت پروژه شبيه سازي وجود دارد اما «دالي» تنها بره شبيه سازي شده در جهان نيست و ايران هم از اين نظر به پيشرفت هاي خوبي نائل شده است. فعاليت هاي پژوهشکده رويان جهاددانشگاهي، به عنوان مسوول اجرايي اين پروژه تنها به شبيه سازي محدود نمي شود بلکه اين پژوهشکده در زمينه درمان نازايي در کشور نيز به
آخرين آمار ما مربوط به مهرماه امسال است که 242 بيمار براي روش ميکرو اينجکشن داشتيم. حاملگي 85 نفر از آنان با سونوگرافي قطعي شده و 10 نفر نيز مشکوک به حاملگي هستند. با احتساب اين 10 نفر ميزان موفقيت ما به 39 درصد مي رسد ولي به طور کلي آمار موفقيت سالانه ما حداقل بين 30 تا 35 درصد است. |
موفقيت هاي جالب توجهي دست پيدا کرده است. چه بسيار زوج هايي که با نااميدي از فرزنددارشدن به اين پژوهشکده مراجعه کرده اند و به نتيجه مطلوب رسيده اند. پروژه شبيه سازي بهانه اي شد تا ما به سراغ رئيس اين پژوهشکده «دکتر حميد گورابي» برويم و در خصوص فعاليت هاي پژوهشکده رويان از آغاز تاکنون به گفت وگو بنشينيم.
آقاي دكتر،پژوهشكده رويان در چه سالي تاسيس شد و چه اهدافي را مدنظر داشت؟
اين پژوهشكده در سال 1369 تاسيس شد که ابتدا صرفاً به منظور درمان نازايي با استفاده از روش هاي پيشرفته خاص تشکيل شد. به دنبال برگزاري کنگره يي در مورد باروري در کشور که مسووليت اجرايي آن با جهاد دانشگاهي بود اين طرح در ذهن اعضاي جهاد دانشگاهي واحد علوم پزشکي ايران جرقه زد. البته ايده اوليه طرح با دکتر مهدي پور اردبيلي بود که در آن کنگره مطرح کردند. در نهايت مسووليت راه اندازي موسسه به مرحوم دکتر کاظمي سپرده شد. هدف اوليه موسسه جنبه درماني داشت چرا که در آن زمان بيماران بسياري براي درمان نازايي به خارج از کشور مي رفتند و براي اين منظور ارز زيادي را از کشور خارج مي کردند. با گذشت زمان ما به اين نتيجه رسيديم که صرفاً با درمان نمي توان کار ارزشمندي براي جامعه انجام داد. درمان وقتي موثر است که با علم روز پيشرفت کند، به همين دليل وارد حيطه تحقيقات شديم.
از چه روش هايي براي درمان نازايي بيماران استفاده مي کنيد؟
يکي از روش ها که از زمان تشکيل موسسه براي درمان ناباروري مورد استفاده قرار مي گيرد موسوم به IVF است که در اين روش براي تشکيل جنين در آزمايشگاه، تخمک و اسپرم را در مجاورت يکديگر قرار مي دهند تا از لقاح اين دو سلول تخم تشکيل شود که در نهايت با تزريق آن به رحم مادر، جنين تشکيل خواهد شد. البته اگر تعداد اسپرم کم باشد يا قدرت نفوذ به درون تخمک را نداشته باشد، بايد از روش به اصطلاح ميکرو اينجکشن (ICSI) استفاده شود که اسپرم با سوزن مخصوص به سيتوپلاسم تخمک تزريق مي شود. پس از اين دو روش، روش تشخيص ژنتيکي پيش از لانه گزيني جنين (PGd) را راه اندازي کرديم. بدين مفهوم که وقتي جنين تشکيل مي شود پس از روز سوم با انجام تقسيماتي به مرحله 8 سلولي مي رسد که در اين مرحله مي توان ديواره جنين را با ليزر سوراخ و يک سلول از اين 8 سلول را خارج کرد و به لحاظ ژنتيکي مورد آزمايش قرار داد. مثلاً تعداد کروموزوم ها در اين روش چک مي شود و طبيعي يا غيرطبيعي بودن آن تشخيص داده مي شود.
پس با اين وجود مي توان عقب ماندگي ذهني نوزادان را در اين مرحله تشخيص داد.
بله، در اين روش اگر عقب ماندگي جنين از نوع تعداد غيرطبيعي کروموزوم ها باشد مثل «مونگولي داون» مي توان در اين مرحله آن را تشخيص داد و از به دنيا آمدن نوزاد عقب مانده ذهني جلوگيري کرد. در مجموع اين روش براي بيماراني است که سه بار از ديگر روش ها مثل IVF يا ميکرواينجکشن استفاده کرده اند و نتيجه يي نگرفته اند.
ظاهراً روش هاي ديگري هم براي درمان نازايي وجود دارد که در بعضي از مراکز درماني کشور کاربرد دارد. چرا از آن روش ها استفاده نمي کنيد؟
اين مراکز همين روش ها را با استفاده از عمل جراحي و ايجاد سوراخي در داخل لوله رحم انجام مي دهند که اصطلاحاً به آن «zift» مي گويند. ما چون در انتقال عادي جنين (IVF) موفق هستيم لزومي ندارد که از اين روش ها استفاده کنيم. از نظر پزشکي اين يک کار تهاجمي محسوب مي شود و ما ترجيح مي دهيم غيرتهاجمي عمل کنيم.
براي بيماري که فاقد تخمک يا اسپرم باشد هم راهي براي فرزنددار شدن وجود دارد؟
اگر براي بيماري جنين تشکيل شده باشد احتمال اينکه در سه بار مراجعه به ما نتيجه بگيرد بسيار بالاست، مگر اينکه فاقد تخمک يا اسپرم باشد که در اين صورت مي تواند از جنين اهدايي استفاده کند. بدين معني که يا از جنين هاي اضافي فريز شده استفاده مي کنند يا زن و شوهري را معرفي کنند که از آنان تخمک و اسپرم دريافت مي شود و پس از تشکيل جنين به فرد بيمار تزريق مي شود.
اين مورد منع قانوني يا مشکل شرعي ندارد؟
خير، چندي پيش از طريق مجلس قانون اهداي جنين به تصويب رسيد. بنابراين زوج نابارور با مراجعه به دادگاه مي توانند درخواست استفاده از روش اهداي جنين کنند. دادگاه خانواده نيز وقتي از عدم باروري زوجين اطمينان حاصل کرد مجوز مراجعه به مراکز درماني براي استفاده از اين روش را به آنان خواهد داد.
آيا از اين روش هاي درماني آماري نيز در دست داريد؟
آخرين آمار ما مربوط به مهرماه امسال است که 242 بيمار براي روش ميکرو اينجکشن داشتيم. حاملگي 85 نفر از آنان با سونوگرافي قطعي شده و 10 نفر نيز مشکوک به حاملگي هستند. با احتساب اين 10 نفر ميزان موفقيت ما به 39 درصد مي رسد ولي به طور کلي آمار موفقيت سالانه ما حداقل بين 30 تا 35 درصد است.
کشور ما از لحاظ درمان نازايي در دنيا داراي چه جايگاهي است؟
ما به لحاظ تعداد سيکل هاي درماني که انجام مي دهيم بسيار بالاتر از مراکز اروپايي قرار داريم و به لحاظ موفقيت هم اگر بالاتر نباشيم مطمئناً پايين تر نيستيم.
پس از نازايي به بحث شبيه سازي مي رسيم. اجازه دهيد با اين سوال شروع کنيم که پروژه شبيه سازي از چه زماني مطرح شد و چگونه به مرحله اجرا درآمد؟
در سال 1379 طرح شبيه سازي از سوي مرحوم دکتر کاظمي و با مسووليت خود ايشان به دفتر مرکزي جهاد دانشگاهي براي اخذ بودجه هاي لازم ارسال شد که شامل سه پروژه بود؛ 1- توليد سلول هاي بنيادي جنيني، 2- بالغ کردن تخمک هاي نابالغ، 3- خارج کردن هسته از تخمک و جايگزيني هسته سلول بالغ داخل تخمک. |
در سال 1379 طرح شبيه سازي از سوي مرحوم دکتر کاظمي و با مسووليت خود ايشان به دفتر مرکزي جهاد دانشگاهي براي اخذ بودجه هاي لازم ارسال شد که شامل سه پروژه بود؛ 1- توليد سلول هاي بنيادي جنيني، 2- بالغ کردن تخمک هاي نابالغ، 3- خارج کردن هسته از تخمک و جايگزيني هسته سلول بالغ داخل تخمک.
در سال 1382 سلول هاي بنيادي موشي را توليد کرديم و متعاقب آن سلول هاي بنيادي انساني توليد شد که مردم در جريان موفقيت هاي آن هستند. پس از آن ما گروه سلول هاي بنيادي را تشکيل داديم که تحقيقات مناسبي را در زمينه سلول هاي بنيادي انجام مي دهند و به موفقيت هاي خوبي نائل شده اند. دو پروژه ديگر در زمينه بالغ کردن تخمک هاي نابالغ است که با موفقيت در مورد گوسفند و گاو انجام شد و در محيط آزمايشگاهي توانستيم تخمک ها را به وضعيتي مناسب براي ادامه تحقيقات برسانيم.
در مورد پروژه شبيه سازي چقدر زمان صرف شد تا به نتيجه برسيد؟
فازهاي آخر پروژه از سال 83 آغاز شد که در سال 84 ما اولين حاملگي گاو را به روش شبيه سازي داشتيم اما متاسفانه سقط شد، ضمن اينکه قبل از «رويانا» بره يي ديگر هم به دنيا آمد که تلف شد.
در جريان کار با مشکلات مالي مواجه نشديد؟
اتفاقاً چرا، ابتدا آزمايشات مان را روي موش انجام مي داديم زيرا موش به نسبت گاو و گوسفند هزينه کمتري در برداشت. سپس پروژه گاو را در دست گرفتيم که آن هم به دليل صرف هزينه بسيار متوقف شد و در نهايت آزمايشات ما روي گوسفند متمرکز شد.
شايد براي بسياري از مردم ما جالب باشد که بدانند شبيه سازي به چه شکلي انجام مي شود، بنابراين خوب است که سير شبيه سازي را به زبان ساده بيان کنيد.
ببينيد در جنس مونث تخمک ها در زمان جنيني به تعداد مشخصي ايجاد مي شود و تا يک مرحله خاصي تقسيمات آن ادامه مي يابد. از زمان تولد نوزاد تا زمان بلوغ توليد تخمک متوقف مي شود. بعد از بلوغ هر ماه يک تخمک آزاد مي شود. ما در روش شبيه سازي روي تخمدان گوسفند کار کرديم ولي تخمک ها نابالغ بودند و بايد پروسه يي را طي مي کردند که از نابالغ به بالغ تبديل شوند و پتانسيل باروري پيدا کنند. به همين دليل مراحل آزمايشگاهي خاصي با استفاده از محيط هاي کشت خاص به همراه عوامل بلوغ تخمک طي مي شود. اگر اين مرحله با موفقيت انجام شود وارد مرحله دوم مي شويم و براي شبيه سازي هسته را از داخل تخمک خارج مي کنيم و هسته سلول هاي بالغي را که ايجاد کرديم جايگزين آن مي کنيم.
در اين مرحله بعضي از ژن هاي هسته سلول بالغ خاموش مي شود که اصطلاحاً بايد «دوباره برنامه ريزي» شود. اين کار با دو روش عوامل شيميايي يا پالس هاي الکتريکي انجام مي شود و اگر اين عمليات به درستي انجام شود مي توانيم بگوييم که جنين شکل گرفته و مثل يک جنين واقعي شروع به رشد مي کند.
چه تفاوتي بين جنين شبيه سازي شده و جنين واقعي وجود دارد؟
تفاوت روش شبيه سازي با توليد مثل جنسي اين است که در روش شبيه سازي، اسپرم وجود
شبيه سازي انساني به نظر ما اخلاقي نيست زيرا به لحاظ روش کار در مورد جنين هايي که به اين شکل توليد مي شوند مسائل و مشکلات بسياري مطرح است. يکي از اين موارد سقط جنين است. ضمن اينکه اگر اين مرحله را طي کنند و به دنيا بيايند ممکن است با اختلالات خاصي مواجه باشند. |
ندارد و خصوصيات ژنتيکي مربوط به سلول بالغي است که به تخمک منتقل شده و جنين دقيقاً مانند موجودي مي شود که هسته سلول نابالغ از آن دريافت شده، حتي تفاوتي در جنسيت و خصوصياتش نيز مشاهده نمي شود.
زماني که بحث شبيه سازي در جهان داغ بود ما به عنوان يک کشور اسلامي با آن مخالفت کرديم و حتي شبيه سازي را محکوم کرديم ولي در عين مخالفتمان تحقيقات را متوقف نکرديم چرا که اين پروژه پس از سال ها تحقيق و صرف هزينه و انرژي به ثمر نشست.
تا آنجايي که من مي دانم شبيه سازي انساني در دنيا محکوم شد و در مورد شبيه سازي درماني و غيرانساني مخالفت چنداني نبود و ما هم روي پروژه شبيه سازي حيوانات مشغول تحقيق و پژوهش بوديم.
اروپاييان نيز ابتدا که «دالي» را خلق کردند صحبتي از انسان نبود.
شبيه سازي انساني به نظر ما اخلاقي نيست زيرا به لحاظ روش کار در مورد جنين هايي که به اين شکل توليد مي شوند مسائل و مشکلات بسياري مطرح است. يکي از اين موارد سقط جنين است. ضمن اينکه اگر اين مرحله را طي کنند و به دنيا بيايند ممکن است با اختلالات خاصي مواجه باشند. ميزان موفقيت در اين روش بسيار پايين است و به احتمال زياد منجر به ناقص الخلقه شدن موجود خواهد شد بنابراين به هيچ وجه اخلاقي نيست که ما در مورد انسان اين کار را انجام دهيم.
مجوز شبيه سازي براي شما از چه طريقي صادر شد؟
در سال 1382 مرحوم دکتر کاظمي به منظور کسب اجازه استفاده از روش هاي شبيه سازي گزارشي را براي مقام معظم رهبري فرستادند و ايشان هم اجازه استفاده از روش هاي شبيه سازي را صرفاً براي ساخت قطعات يدکي انسان صادر کردند نه براي اينکه انسان توليد شود.
ساخت قطعات يدکي بدن انسان با استفاده از چه روشي انجام مي شود؟
البته اين مساله يي که گفتم در حال حاضر انجام نمي شود و اينکه ما سلول هاي بنيادي جنيني را از سلول هاي خاص تمايز دهيم و سپس آن را به انسان پيوند بزنيم نه تنها در کشور ما بلکه در هيچ کجاي دنيا انجام نمي شود ولي تحقيقات درباره اين مساله همچنان ادامه دارد.
پس در حال حاضر از سلول هاي بنيادي جنيني چه استفاده يي مي شود؟
سلول هاي بنيادي جنيني سلول هاي پرتواني هستند که هم مي توانند به سلول هاي شبيه به خودشان تبديل شوند و هم از سلول هاي ديگر تمايز پيدا کنند. روشي که ما اکنون انجام مي دهيم اين است که سلول هاي بنيادي جنيني را به سلول هاي کبدي يا قلبي و يا سلول هاي عصبي تمايز مي دهيم ولي در حال حاضر نمي توان آن را به بدن انسان پيوند زد.
گويا در مورد پوست هم محققان شما کارهايي انجام داده اند.
بله، در مرکز اصفهان روي پوست و غضروف با استفاده از سلول هاي بنيادي جنيني در حال انجام تحقيقات هستيم.
براي پيوند سلول هاي بنيادي جنيني به يکي از اعضاي بدن انسان با چه مشکلاتي مواجه هستيد؟
يکي از مشکلات ما اين است که اگر سلول هاي بنيادي جنيني به سلول هاي ديگر تمايز داده شود ممکن است سيستم ايمني آن شخص پيوند را دفع کند و ديگر اينکه در تمايز سلول هاي بنيادي جنين به سلول هاي ديگر حتي اگر درصد کمي از اين سلول ها به سلول هاي ديگر تمايز پيدا کنند، باعث ايجاد تومور در شخص خواهد شد. بنابراين بايد قبل از پيوند زدن آن، از خلوص آنها به شکل صددرصد مطمئن شد.
آيا راهکارهايي براي حل مشکل پيوند وجود دارد يا هنوز به نتايجي نرسيده ايد؟
راه سازگاري سلول هاي بنيادي جنيني با سيستم ايمني بدن بيمار اين است که فناوري توليد جنين هاي شبيه سازي شده را با فناوري سلول هاي بنيادي تلفيق کنيم تا به اين ترتيب بتوانيم سلول هاي بنيادي جنيني خاص هر بيمار را توليد کنيم. در اين راه مي توانيم سلول هاي بنيادي جنيني را مثلاً به کبد بيمار پيوند بزنيم و اين سلول ها پس از تکثير فعاليت دوباره کبد را باز گردانند که اين البته چشم انداز آينده اين کار است.
آيا تا به حال کسي در جهان موفق به انجام اين کار شده است؟
چندي پيش در جهان مطرح شد که دانشمند کره يي اين کار را انجام داده ولي در نهايت اعلام شد که اين خبر صحت نداشته است.
در حال حاضر براي پيوند سلول هاي بنيادي جنيني در چه مرحله يي قرار داريد؟
يکي از فعاليت هاي پژوهشکده تشکيل بانک خون از سلول هاي بنيادي بند ناف نوزادان است که در واقع ما خون بند ناف نوزادان را هنگام تولد جمع آوري مي کنيم و اگر والدين نوزاد علاقه مند باشند اين خون طي پروسه يي فريز و نگهداري مي شود تا در سال هاي آينده خود نوزاد يا بستگان درجه اول او كه از لحاظ خون با شخص گيرنده تطابق داشته باشند از اين سلول ها براي درمان بيماري هاي لاعلاج مانند سرطان خون استفاده کنند. |
ما در پژوهشکده کميته اخلاق پزشکي داريم که اين قضيه هم بايد در اين کميته مطرح شود و موافقت ها جلب شود و هم مساله قانوني و شرعي آن حل شود. مشکل ما بيشتر در خصوص اخلاق پژوهشي است. چرا که براي استفاده از اين روش نياز به تخمک انساني داريم و براي اين مساله سه روش پيش رو داريم؛ اول اينکه از تخمک هاي بيمار استفاده کنيم ولي به دليل اينکه هر يک از تخمک هاي بيمار پتانسيل تبديل به جنين را دارند ما نمي توانيم براي پژوهش از آنها استفاده کنيم. دومين راه استفاده از تخمک اهدايي است که خود فرد داوطلب اهداي آن مي شود يا بايد از فردي خريداري شود که اين مساله نيز در حال بررسي است. راه سوم نيز اين است که تخمک را از روي جسد شخصي برداريم که اين مساله نيز مستلزم کسب مجوز خاص شرعي است. دوستان ما در حال نگارش اين طرح ها هستند که پس از حل و فصل مسائل اخلاقي به مرحله اجرا درآيد.
چندي پيش اعلام شد که اين پژوهشکده بانک خصوصي را تشکيل داده که در آن خون بند ناف نوزادان نگهداري مي شود و در سال هاي آتي براي فرد کاربردهاي بسياري دارد. اين پروژه در حال حاضر در چه مرحله يي قرار دارد؟
يکي از فعاليت هاي پژوهشکده تشکيل بانک خون از سلول هاي بنيادي بند ناف نوزادان است که در واقع ما خون بند ناف نوزادان را هنگام تولد جمع آوري مي کنيم و اگر والدين نوزاد علاقه مند باشند اين خون طي پروسه يي فريز و نگهداري مي شود تا در سال هاي آينده خود نوزاد يا بستگان درجه اول او كه از لحاظ خون با شخص گيرنده تطابق داشته باشند از اين سلول ها براي درمان بيماري هاي لاعلاج مانند سرطان خون استفاده کنند.
هزينه يي که والدين نوزاد بايد براي نگهداري سلول هاي بند ناف پرداخت کنند، چه ميزان است؟
در حال حاضر براي جمع آوري و نگهداري خون به مدت يک سال 400 هزار تومان دريافت مي شود ضمن اينکه بايد هر ساله 100 هزار تومان نيز براي تمديد نگهداري پرداخت کنند.
اگر والدين نوزاد پس از چند سال هزينه نگهداري اين سلول هاي خوني را پرداخت نکنند، چه اتفاقي مي افتد؟
در صورت عدم پرداخت هزينه نگهداري از سوي شخص، اين سلول هاي خوني با انجام آزمايشات خاصي به بخش عمومي منتقل مي شود تا در صورت نياز افراد، به آنان فروخته شود.
به بخش عمومي اشاره کرديد. در حال حاضر در دنيا بانک عمومي خون تشکيل شده ولي در کشور ما هنوز اين اتفاق نيفتاده است، چرا؟
بله. بانک عمومي خون در دنيا وجود دارد و خيلي از کشورها حتي کشورهاي همسايه ما نظير ترکيه در اين زمينه پيشرفت خوبي کرده اند. طرح تشکيل بانک عمومي خون در کشور ما از سوي مرحوم دکتر کاظمي ارائه شد. ما به وزارت بهداشت پيشنهاد داديم که مي توانيم بدون دريافت هزينه از والدين، خون بند ناف نوزادشان را نگهداري کنيم و با مشخص کردن فاکتورهاي خاص آن (HLA) براي بيماري که HLA مطابق با فرد موردنظر داشته باشد استفاده کنيم. اما در حال حاضر هنوز مشخص نيست که اين بانک عمومي را چه نهادي بايد تشکيل دهد. وزارت بهداشت در خصوص واگذاري اين پروژه به سازمان انتقال خون يا ساير نهادها، هنوز تصميم خاصي نگرفته است ولي به نظر ما هر موسسه و نهادي که داراي فعاليت هاي پژوهشي و علمي در اين زمينه است مي تواند مسووليت اين پروژه را البته با نظارت وزارت بهداشت به عهده گيرد. ضمن اينکه ما نژادهاي خاصي در کشورمان داريم و به نمونه هاي خاص خودمان نياز داريم بنابراين مسوولان وزارت بهداشت بايد هر چه سريع تر راجع به اين قضيه تصميم گيري کنند تا به زودي بانک خون عمومي در کشور راه اندازي شود.
فرض کنيم من نوعي طرح تحقيقي تهيه کرده ام براي پذيرش آن از سوي شما بايد چه مراحلي را طي کنم و شما چه فاکتورهايي را در اين زمينه رعايت مي کنيد؟
ما در پژوهشکده رويان جهاددانشگاهي پروسه خاصي را داريم.بدين صورت که اگر شخصي ايده
طرح جديدي نيز داريم که ادامه طرح شبيه سازي است ولي نه به شکل توليد مثل پستانداران. بلکه به شکل شبيه سازي درماني و توليد حيوانات ترنس ژنيک. در اين حيوانات از نظر ژنتيکي دستکاري هايي انجام مي شود که مي تواند براي انسان جنبه درماني داشته باشد. |
يي داشته باشد به صورت دست نوشته خاصي ارائه مي کند. اين نوشته در گروه هاي پژوهشي ما که شامل 6 گروه است مطرح مي شود و مورد بررسي قرار مي گيرد. اگر در راستاي برنامه هايمان بود به شوراي علمي که بالاترين مرجع در اين خصوص است ارجاع داده مي شود. در صورت تصويب شوراي علمي، طبق روال خاصي اين طرح به مرحله اجرا گذاشته مي شود. ما به ايده هاي خوبي که خارج از پژوهشکده باشد خوشامد مي گوييم.
چه طرح هاي جديدي را در دست اقدام داريد و برنامه هاي آينده تان چيست؟
در يکي از بيمارستان هاي تهران که در زمينه مغز و اعصاب کار مي کند و شايد درست نباشد نامش را ذکر کنم قرار است تحقيقات خاصي را روي ميمون براي معالجه قطع نخاع انجام دهيم که مقدمات کار انجام شد و چند روز پيش کار را آغاز کرديم. طرح جديدي نيز داريم که ادامه طرح شبيه سازي است ولي نه به شکل توليد مثل پستانداران. بلکه به شکل شبيه سازي درماني و توليد حيوانات ترنس ژنيک. در اين حيوانات از نظر ژنتيکي دستکاري هايي انجام مي شود که مي تواند براي انسان جنبه درماني داشته باشد، به عنوان مثال مي توان انسولين موجود در شير گاو يا گوسفند ترنس ژنيک را استخراج و براي انسان استفاده کرد.
سميه ايزدي