اشاره:
يكي از موفقيت‌آميزترين ايده‌هاي دوران معاصر در زمينه توسعه اقتصادي محلي و ملي ايده تاسيس پارک علم و فناوري ومراكز رشد است، که هدف عمده آن ها توسعه فناوري و ايجاد شرايط مناسب براي رشد و ظهور انواع نوآوري‌ها و كارآفريني‌هاي فناورانه است. اين پارک‌ها ومراكز رشد، فارغ‌التحصيلان دانشگاه‌ها، پژوهشگران مؤسسات دولتي و خصوصي و صاحبان كسب و كارهاي دانش‌بنيان را در مکاني مناسب گرد هم مي‌آورند تا شرايط مساعدي را براي همکاري و هم‌افزايي در تحقيق و توسعه (R&D)، خلق فناوري و تبديل آن به محصولي قابل مبادله در جامعه فراهم نمايد.در اين گفتگو به موضوع پاركها ومراكز رشد علم و فناوري پرداخته ايم؛ مهندس حميد هاشمي عضو هيئت علمي جهاد دانشگاهي و معاون فناوري مركز رشد فناوري اطلاعات و ارتباطات جهاد دانشگاهي (رويش) به سوالات ما در اين زمينه پاسخ مي دهد.

پارك علم و فناوري سازماني است كه به وسيله متخصصين حرفه‌اي مديريت مي‌شود و هدف اصلي آن افزايش ثروت در جامعه از طريق ارتقاء فرهنگ نوآوري و رقابت‌پذيري در ميان شركت‌هاي حاضر در پارك و مؤسسات مبتني بر دانش است.
براي تحقق اين هدف يك پارك علم و فناوري، جريان دانش و فناوري را در ميان دانشگاه‌ها، موسسات تحقيق و توسعه، شركت‌هاي خصوصي و بازار، شدت بخشيده و مديريت مي‌كند و رشد شركت‌هاي مبتني بر نوآوري را از طريق فرايندهاي پرورش و زايش تسهيل مي‌كند. پارك‌هاي علم و فناوري همچنين ديگر خدمات داراي ارزش افزوده را همراه با فضاي كار و تسهيلات با كيفيت بالا براي واحدهاي مستقر فراهم مي‌نمايند. اين تعريفي است كه از پارك علم و فناوري توسط انجمن بين‌المللي پارك‌هاي علمي بيان شده است.
اما اولين پارك علمي در آمريكا تأسيس شد كه قدمت آن به دهه 1950 باز مي‌گردد و اساساْ پارك‌هاي علمي پاسخي به نياز دانشگاهيان كارآفرين محسوب مي‌شوند. اين افراد از يك سو تمايل به تجاري‌سازي ايده‌هاي نوآورانه و فناورانه خود داشته و از ديگر سوي مايل بودند كه ارتباط خود را با نهادهاي دانشگاهي به عنوان منبع تامين نيروي انساني متخصص و آموزش ديده و نيز محلي كه منشأ اختراعات و نوآوري‌هاي جديد است، بطور نظام‌مند حفظ كنند. نخستين پاركي كه از سوي همگان به عنوان پارك علمي شناخته شد، پارك تحقيقاتي استنفورد بود. كه در ايالت كاليفرنيا واقع است، كه ايده آن در سال 1951 مطرح گرديد. اين پارك، زائيده انديشه‌هاي فردريك ترمن است كه بعدها به پدر بزرگ دره سيليكون مشهور گرديد. وي براي افزايش درآمد دانشگاه و بهبود وجهه بين‌المللي آن، اقدام به تأسيس پارك استنفورد كرد، پارك استنفورد، اولين منطقه صنعتي است كه براي جذب شركت‌ها و امكانات تحقيق و توسعه در جوار يك دانشگاه طرح‌ريزي شده است. اين پارك تاكنون توانسته است ارتباط موثري بين دانشگاه و صنعت برقرار كند و موجب ايجاد و زايش شركت‌هاي صنعتي (از دانشگاه براي صنعت) را فراهم آورد. پارك استنفورد، منشأ شكل‌گيري معروف‌ترين منطقه فناورانه جهان يعني دره سيليكون بوده است.

حركت پارك‌ها در آمريكا و اروپا و سپس در ساير نقاط دنيا چگونه گسترش يافت؟
داستان موفقيت پارك استنفورد و دره سيليكون، توجه ساير مناطق آمريكا و بسياري از كشورهاي صنعتي را به خود جلب كرد. پارك مثلث تحقيقاتي در كاروليناي شمالي، شهرك علمي سوكوبا در ژاپن، سوفيا آنتي پليس در فرانسه، و پارك‌هاي علمي هريوت وات و كمبريج در انگستان از قديمي‌ترين مكان‌هاي علمي و فناورانه جهان هستند كه همگي قبل از نيمه اول دهه 1970 تأسيس شده‌اند. اكنون بيش از 800 پارك علم و فناوري در بيش از 55 كشور جهان وجود دارد كه نزديك به 300 نمونه از آنها فقط در كشور آمريكا تاسيس شده است. شمار پارك‌هاي انگلستان ، فرانسه، كانادا، ژاپن و استراليا به ترتيب در رتبه‌هاي بعد قرار دارند.

تعداد پارك‌ها علم وفناوري در دنيا چقدر است و بستر مناسب گسترش اين حركت چيست؟
طبق آمار منتشره از سوي انجمن بين‌المللي پارك‌هاي علمي، نزديك به 800 پارك علم و فناوري در دنيا وجود دارد، كه زمان تشكيل 48 درصد از اين پارك‌ها مربوط به دهه 1990 مي‌باشد و 18 درصد اين پارك‌ها در دو سال نخست قرن جاري تاسيس گرديده‌اند. بنابر اين در دهه‌هاي نخست يعني دهه‌60 و 70 ميلادي تنها 2 درصد از كل پارك‌هاي فعلي تشكيل شده‌اند. بر مبناي بررسي‌هاي انجام شده پارك‌هاي علم و فناوري هنوز پديده‌اي جوان و در حال رشد به خصوص در كشورهاي در حال توسعه مي‌باشند، بطوري كه متوسط عمر پارك‌ها در دنيا 17 سال مي‌باشد.
از طرفي حدود نيمي از پارك‌هاي علم و فناوري وابسته به دانشگاه‌ها بوده و بصورت غيرانتفاعي فعاليت مي‌كنند. آمار نشان مي‌دهد كه 44 درصد پارك‌ها در زميني متعلق به دانشگاه استقرار دارند و 27 درصد آنها در داخل فضاي دانشگاه مستقر مي‌باشند. همچنين بطور متوسط تعداد 400 دانشجو و كارورز در هر پارك حضور دارند. اين نشاندهنده ارتباط قوي بين پارك‌هاي علم و فناوري و دانشگاه‌ها است. بنابر اين وجود دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشي فعال يكي از ضرورت‌هاي توسعه پارك‌ها مي‌باشد.
فعاليت در زمينه‌فناوري اطلاعات، فناوري زيستي، كامپيوتر و الكترونيك بيشترين موضوع كاري در پارك‌هاي علم و فناوري مي‌باشد. آمار واحد‌هاي مستقر در پارك‌ها بيان مي‌دارد كه موضوع فعاليت 26 درصد ICT، 20 درصد فناوري زيستي، 19 درصد كامپيوتر و الكترونيك، 9 درصد كشاورزي و صنايع غذايي، 8 درصد محيط زيست، 6 درصد مواد نو، 5 درصد در حوزه داروسازي و 7 درصد بقيه شركت‌ها در ديگر موضوعات فعال مي‌باشند. لذا توجه ويژه به توسعه فناوري‌هاي نوين از ديگر ملزومات توسعه پارك‌ها مي‌باشد.
از سوي ديگر بيش از نيمي (حدود 54 درصد) از واحدهاي مستقر در پارك‌هاي علم و فناوري را شركت‌هايي تشكيل مي‌دهند كه قبلاّ تاسيس شده‌اند و سپس به داخل پارك نقل مكان كرده‌اند. بررسي‌ها نشان مي‌دهد 29 درصد را شركت‌هاي جديد، 10 درصد را شركت‌هاي بوجود آمده در مراكز رشد پارك‌ها و 7 درصد را شركت‌هاي زايشي- spin off - تشكيل مي‌دهند. بر اين مبنا وجود صنايع و شركت‌هاي رشد يافته و پايدار از ديگر عوامل مهم براي تصميم در خصوص راه‌اندازي و گسترش پارك‌ها قلمداد مي‌شود.
بطور خلاصه شرايط لازم براي ايجاد پارك‌هاي علم و فناوري، وجود مراكز پژوهشي، فارغ‌التحصيلان دانشگاهي و نيروي انساني پژوهشي و تعداد قابل توجهي از شركت‌هاي صنعتي و توليدي پژوهش و مهندسي، و نيز وجود زيرساخت‌هاي تاسيساتي، ارتباطي، وجود زمين مناسب و منابع مالي براي سرمايه‌گذاري و تيم مديريتي قوي و با انگيزه تحت حمايت و پشتيباني سازمان‌هاي محلي و ملي، بخش خصوصي و دانشگاهي از الزامات اوليه راه‌اندازي يك پارك فناوري به شمار مي‌آيد. اما به هر صورت به منظور تاسيس پارك، شناخت شرايط مورد نياز در مناطق مختلف از طريق بررسي‌هاي امكان‌سنجي و اقتصادي انجام مي‌گيرد.

تا چه حد فضاي ايران براي توسعه پارك‌ها مناسب است و چه فرصت‌هايي براي توسعه اين نهاد در كشور وجود دارد؟
طي 3 سال اخير تعداد 13 پارك علم و فناوري در ايران بوجود آمده است. اولين اقدامات عملي در زمينه تاسيس پارك علم و فناوري در ايران به سال‌هاي پاياني دهه 1360 باز مي‌گردد. تاسيس مجتمع تحقيقاتي عصر انقلاب، مجتمع تحقيقاتي جهاد دانشگاهي و شهرك تحقيقاتي كاوش نتيجه نخستين تلاش‌هاي در اين مسير بوده است. اما شهرك علمي - تحقيقاتي اصفهان به عنوان اولين نمونه‌اي شناخته مي‌شود كه داراي تمامي كاركردهاي لازم مي‌باشد.
با توجه به اينكه برنامه‌ريزان در برنامه سوم به ظرفيت‌سازي براي توسعه علمي كشور پرداخته و در ادامه برنامه چهارم را بر مبناي توسعه فناوري كشور طوري تدوين نموده‌اند كه حركت در جهت دستيابي به اهداف چشم‌انداز 20 ساله مي‌باشد. پارك‌ها و مراكز رشد علم و فناوري يكي از زيرساخت‌ها و نهادهاي ضروري براي تحقق اين هدف است، كه خوشبختانه در در دو ماده برنامه چهارم (ماده 45 و ماده 47) به طور صريح آنها اشاره شده است.

از سوي ديگر اهتمام ويژه برخي از دستگاه‌هاي اجرايي علاوه بر وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، از جمله وزارت فناوري اطلاعات و ارتباطات و وزارت صنايع و معادن (سازمان صنايع كوچك و شهرك‌هاي صنعتي ايران) و حتي بخش خصوصي در توسعه پارك‌ها، فضاي مناسبي را فراهم ساخته است كه نشاندهنده عمق آگاهي مديران كشور به اهميت چنين نهادهايي در توسعه اقتصادي و فناورانه است و همين امر سبب اهتمام آنان براي بهبود شرايط ايجاد و توسعه پارك‌ها علم و فناوري شده است.

چشم انداز 20 ساله و برنامه چهارم توسعه كشور چه فرصت‌هايي را براي توسعه پارك‌ها فراهم كرده است.
با مرور چشم انداز 20 ساله ملاحظه مي‌شود كه ايران كشوري توسعه يافته با جايگاه اول اقتصادي، علمي و فناوري در سطح منطقه تصوير شده است و برخوردار از دانش پيشرفته، توانا در توليد علم و فناوري، متکي بر سهم برتر منابع انساني و سرمايه‌اجتماعي در توليد ملي.
از طرفي در برنامه چهارم توسعه نيز دولت موظف است، به منظور گسترش بازار محصولات دانايي محور دانش‌بنيان، تجاري‌سازي دستاوردهاي پژوهشي و نوآوري، اقداماتي از جمله توسعه ساختارها و زيربناهاي لازم براي رشد فعاليت‌هاي دانايي محور همچون ايجاد و گسترش پارك‌ها علم و فناوري اقداماتي را به انجام برساند و نيز به منظور توسعه همكاري‌هاي بين‌المللي شركت‌هاي دانش‌بنيان، واحدهاي مستقر در پارك‌هاي علم و فناوري از مزاياي قانوني مناطق آزاد برخوردار گردند. اين موارد نشان از شرايط مساعد براي توسعه پارك‌ها علم و فناوري در كشور است.

تمامي اين موارد حاكي از نگاه بلندمدت مديران ارشد به پارك‌ها علم و فناوري به عنوان يكي از نهادهاي تحقق‌ساز اهداف چشم‌انداز و نشاندهنده پيش‌بيني حمايت‌هاي قانوني براي ايجاد و توسعه آنهاست. چنين دورانديشي‌هايي تداعي كننده فرصت‌ها بي‌نظير براي توسعه پارك‌ها علم وفناوري در كشور است.

پارك‌ها در بحث كارآفريني فارغ التحصيلان دانشگاهي و هدايت كشور به سوي اقتصاد دانش بنيان و شركت‌هاي دانش محور چه نقشي دارد؟
جايگاه پارك‌ها در اقتصاد دانايي محور و در زنجيره تجاري‌سازي دانش از طرفي در كنار دانشگاه و مراكز پژوهشي و از سوي ديگر در جوار صنعت و بازار قرار دارد. در اين زنجيره فارغ‌التحصيلان پس از كسب علم و آموزش‌هاي لازم، تبحر در انجام پژوهش و حصول به دانش فراگرفته، امكان كاربرد آن را در نوآوري و توسعه فناوري جديد بدست مي‌آورند. سپس با تاسيس شركت‌هاي دانشي و با استفاده از زيرساخت‌هاي موجود در پارك‌ها و مراكز رشد علم و فناوري، ايده نوآورانه‌ايرا رشد داده تا با ابداع فناوري‌هاي نوين - در قالبpatent - و يا محصولات دانشي – به صورت كالا و خدمات جديد مبتني بر فناوري -‌به صنعت و بازار عرضه ‌كند. اين فرايند علاوه بر توسعه صنايع، افزايش رفاه جامعه، سبب ايجاد ارزش‌افزوده حاصل از فروش آن براي شركت و كشور مي‌نمايند.

همچنين يكي از مهمترين سرمايه‌هاي شركت‌هاي دانش محور، سرمايه‌‌هاي انساني و كارآفرينان دانشگاهي مي‌باشد. بنابراين پارك‌ها و مراكز رشد علم و فناوري از بهترين محيط‌هاي فعاليت فارغ‌التحصيلان دانشگاهي قلمداد مي‌شود. مطالعات بين‌المللي نشان مي‌دهد، بطور متوسط تعداد 400 دانشجو و كارورز در هر پارك حضور دارند. اين اطلاعات حاكي از وجود فضاي مساعد براي جذب و بكارگيري فارغ‌التحصيلان در شركت‌هاي مستقر در پارك‌ها مي‌باشد.
آمارهاي ديگر در خصوص پارك‌ها بيانگر آن است كه بطور متوسط در هر پارك علم و فناوري معادل 2291 اشتغال تمام وقت ايجاد شده است. با توجه به اينكه غالب فعاليت‌هاي شركت‌هاي مستقر در پارك‌ها دانش‌محور و مبتني بر فناوري‌هاي پيشرفته مي‌باشد. بنابراين مي‌توان ادعا نمود كه اين نهادها بستر مناسبي براي جذب و بكارگيري فارغ‌التحصيلان دانشگاهي فراهم مي‌آورد.

فضاي كنوني پارك‌ها در حمايت از SME ها چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
پارك‌ها يكي از مهمترين مراكز توسعه‌دهنده شركت‌هاي كوچك و متوسط (SME‌ها) هستند. و يكي از دلايل عمده تاسيس پارك‌ها علم و فناوري، افزايش تعداد بنگاه‌هاي اقتصادي كوچك و متوسط كارآفرينانه و دانش‌بنيان (SMEs) در اقتصاد مي‌باشد. زيرا اين بنگاه‌‌هاي اقتصادي سهم به سزايي در توسعه صنايع نوين و ايجاد اشتغال داشته و نسبت به شركت‌هاي بزرگ از انعطاف‌پذيري بيشتري برخوردارند. در مجموع SME‌ها به عنوان زيربنا و ستون فقرات بخش خصوصي شناخته شده‌اند كه به تنوع اقتصادي نيز كمك مي‌كنند.

آن دسته از كشورهاي در حال توسعه كه داراي بنگاه‌هاي اقتصادي در حوزه فناوري نمي‌باشند، از طريق جذب منابع و سرمايه‌گذاري خارجي براي ايجاد اشتغال و افزايش درآمد از طريق تاسيس پارك‌ها علم وفناوري اقدام مي‌كنند.
با نگاهي به اهداف پارك‌هاي علم و فناوري كه عبارتند از:
· ارتقاء و بهبود سطح فناوري كسب و كارهاي محلي و ملي به منظور افزايش رقابت‌پذيري آنها در بازارهاي داخلي و خارجي؛
· تسهيل فرآيند تجاري‌سازي يافته‌هاي پژوهشي، به ويژه براي شركت‌ها و صنايع تازه تاسيس؛
· كمك به گسترش توانمندي‌ها و تخصص‌هاي بين‌رشته‌اي؛
· تشويق به ايجاد شركت‌هاي كوچك و متوسط مبتني بر فناوري‌هاي پيشرفته؛
· فراهم‌سازي بستر مناسب براي تعامل صنايع، مؤسسات دولتي، دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشي؛
· ايفاي نقش انتقال دهنده فناوري؛
· تسهيل همكاري و مشاركت بخش‌ خصوصي و دولت.
مي‌توان ملاحظه كرد كه كانون توجه اهداف بر SMEها مي‌باشد.
در ايران نيز با توجه به اهميت اشتغال، بخصوص اشتغال دانش‌آموختگان از طريق توسعه SMEها، پارك‌ها علم و فناوري توجه ويژه‌اي به توسعه SMEها نشان مي‌دهند و فضاي مناسبي را براي حضور و ارائه خدمات به آنها و يا استقرار شركت‌هاي دانش بنيان فراهم آورده‌اند. همچنين توسعه پارك‌هاي فناوري در جوار شهرك‌هاي صنعتي از سوي وزارت صنايع را مي توان از جمله نشانه‌هاي فضاي حمايتي مثبت براي SMEها تلقي كرد.ح/الف