اشاره:
چند سالي است كه از ابتداي سال تا اين روزهاي پاياني از دستاوردها و موفقيت‌هاي يك مجموعه علمي و تحقيقاتي در كشورمان سخن گفته‌ايم كه بنا به نظر محققان داخلي و خارجي از موفق‌ترين مراكز علمي كشور بوده است.
مجموعه‌اي كه 16 سال پيش با هدف درمان نازايي، پايه‌هاي آن ريخته شد و امروز از پيشگامان اين رشته در منطقه خاورميانه محسوب مي‌شود. از آن گذشته، پژوهشكده رويان توانسته است در سال 2003 با دستيابي به فناوري توليد، تكثير و نگهداري سلولهاي بنيادي جنين انسان نام ايران را به عنوان دهمين كشور صاحب اين فناوري در دنيا ثبت كند. تولد اولين گوسفند شبيه‌سازي شده خاورميانه، رويانا به همت محققان اين پژوهشكده نيز دستاورد ارزشمندي است كه كمتر كسي از آن بي‌اطلاع مانده است. گذري بر آنچه طي سال‌هاي رشد و شكوفايي در موفق‌ترين پژوهشكده علمي تحقيقاتي كشور گذشته است از زبان دكتر عبدالحسين شاهوردي، معاون پژوهشي پژوهشكده رويان برايتان جالب خواهد بود.
مجموعه تحقيقاتي كوچكي كه امروز عنوان پژوهشكده رويان را به خود گرفته است، چگونه متولد شد؟
اين مجموعه به دنبال يك نياز در دهه 60 شمسي شكل گرفت، يعني وقتي بيشترين ارز در
بخش درماني كشور به اعزام بيماران به خارج از كشور براي درمان ناباروري اختصاص داشت. در چنين زماني جهاد دانشگاهي تصميم گرفت، همزمان با آغاز تحقيقات در ارتباط با درمان‌هاي نوين ناباروري، طرحي را نيز براي جذب و تقويت نيروي انساني متخصص براي متمركز شدن در مركزي با عنوان رويان ارائه كند.
خوشبختانه اين كار همزمان با انتقال دانش تخصصي و مستند كردن كارها در اين مجموعه تحقيقاتي انجام شد و مركز آموزشي، تحقيقاتي و درماني رويان شكل گرفت. به اين ترتيب پس از يك دهه موفقيت در 3 زمينه فوق، رويان نزديك به 50 مركز تحقيقاتي در زمينه ناباروري داشته و سهم بزرگي نيز در ارائه خدمات تخصصي درماني در سطح كشور و البته منطقه خاورميانه داراست. بعلاوه نه تنها محققان اين پژوهشكده سعي كرده‌اند در بسياري از فضاهاي تحقيقاتي پيشرو و همگام با كشورهاي پيشرفته دنيا حركت كنند در زمينه درمان ناباروري علاوه بر تامين صددرصد نياز درماني كشور قادر به جذب بيماران خارجي بخصوص از كشورهاي مسلمان منطقه شده‌اند.
تحقيقات مربوط به سلول درماني و البته سلولهاي بنيادي چگونه در اين مجموعه آغاز شد؟
ما در كنار بحث ناباروري، تجربياتي را هم در بحث جنين‌شناسي، كشت سلول و شناسايي سلول كسب كرديم. دستاوردهاي به دست آمده در زمينه اين مطالعات كار را به جايي رساند كه بتوانيم با مراكز مطرح دنيا رقابت كنيم. در واقع انجام طرح‌هاي تحقيقاتي موفق در اين زمينه‌ها به ارائه خدمات تخصصي و البته بالا رفتن كيفيت اين خدمات نيز منجر شد.
كار با سلول به توليد، تمايز و تكثير سلولهاي بنيادي منتهي شد و ما را به فضاي تازه‌اي وارد كرد كه قدم بعدي آن انجام كارهاي كاربردي بود. به بيان ديگر، ما براي نزديك كردن اين تحقيقات به بعد خدمات‌رساني وارد بحث سلول‌درماني شديم سلول‌درماني كه بي‌شك طي يك دهه آينده اگر جايگزين‌درماني نشود، به عنوان مكمل آن در پروتكل درماني كشور وارد خواهد شد. كما اين‌كه در حال حاضر در آمريكا از سوي سيستم بهداشت مورد تاييد قرار گرفته است.
در ادامه تمايز سلولهاي بنيادي به بافت‌هاي مختلف صورت گرفت كه نتايج آن نيز در ژورنال‌هاي تخصصي دنيا به چاپ رسيد و به اين ترتيب محققان رويان توانستند به جايگاه علمي شايسته‌‌اي در اين زمينه، دست پيدا كنند. كما اين‌كه در بسياري از مسائل مربوط به سلول‌درماني و مطالعات سلولي، از محققان ما براي ارائه مقاله به مجلات معتبر دنيا درخواست مي‌شود.
اين موفقيت بزرگ ديگر رويان در فضاي تحقيقاتي، وارد كردن تجربيات علوم پايه به فضاي باليني است، اين روند چگونه شكل گرفت؟
قدم بعدي كه پس از تحقيقات مربوط به تمايز سلولي به بافت برداشته شد، تعريف طرح تحقيقاتي باليني بود. به اين ترتيب تجربيات به دست آمده ما در علوم پايه، همان‌گونه كه گفتيد وارد فضاي باليني شد به طوري كه بسياري از پروژه‌هاي تحقيقاتي ما در حال حاضر، فاز دوم خود را طي مي‌كنند. به اين ترتيب پروژه‌هاي پيوند سلول بنيادي به قرنيه چشم، كبد، قلب، عروق تحتاني، پوست و عصب آغاز شدند كه در برخي‌شان همچون پوست به نتايج مطلوبي دست پيدا كرده‌ايم. در بحث قلب هم كه از حدود 2 سال پيش دنبال مي‌شود، نتايج خوب بوده كه البته همچنان نياز به تحقيقات بيشتري دارد.
معمولا طي دو، سه سال اخير، بسياري از كساني‌كه به نوعي با پژوهشكده رويان آشنايي دارند، تصور مي‌كنند اين مجموعه با تولد اولين گوسفند شبيه‌سازي شده (رويانا) پرآوازه شده است حتي اگر اين‌طور هم نباشد، بدون شك مطالعات مربوط به همانند‌سازي يكي از محورهاي اصلي تحقيقات رويان را تشكيل مي‌دهد. مطالعات در اين زمينه از كجا و هم‌‌اكنون در چه مرحلهاي است؟
مسلما رويانا، همان‌گونه كه گفتيد سمبلي است براي ارائه توانايي ما در پيشبرد تحقيقات مربوط به شبيه‌سازي وليكن ما قصد نداريم اين پروژه را با حيوان شبيه‌سازي شده ببنديم.
اين پروژه با تداوم تحقيقات ما در بحث حيوانات ترانسژن همچنان دنبال مي‌شود. به گونه‌اي كه ما در حال حاضر روي وارد‌كردن پروتئين‌هاي انساني (همچون فاكتور انعقاد) در شير حيوانات اهلي همچون گاو و بز كار مي‌كنيم.
خوشبختانه محققان ما توانسته‌اند در زمينه سلولهاي بنيادي هم در سطح دانشگاهي و هم در سطح عمومي مستنداتي را در قالب كتاب و كتابچه‌هاي علمي، تخصصي و آموزشي ارائه كنند
در همين‌جا تاكيد كنم كه در واقع ما مسير جديدي را براي مقرون به صرفه‌شدن هزينه‌هاي مربوط به مطالعات سلولي آغاز كرده‌ايم، يعني درصدد هستيم تا مواد مصرفي پايه كه توليدات بيولوژي هستند را خودمان توليد كنيم. نمونه ديگر آن هم فاكتور رشد فيبروبلاستي است كه روند توليد آن آغاز شده و اميدواريم تا پايان سال بتوانيم از آن عملكرد بگيريم. به اين ترتيب بافارغ شدن از واردات اين محصولات پايه صرفه‌جويي ارزي قابل توجهي را در سبد هزينه‌اي كشور خواهيم داشت.
شايد به جرات بتوان گفت كه توليد سلولهاي بنيادي پرتوان القايي، بزرگ‌ترين دستاورد رويان در سال 87 بوده است. تحقيقات در اين زمينه در چه مرحلهاي است؟
مسلما يكي از مشكلات ما در كاربرد سلولهاي بنيادي جنين، عدم امكان استفاده آن در افراد مختلف با توجه به احتمال رد پيوند است. موفقيت محققان ما در توليد سلولهاي بنيادي پرتوان القايي در واقع امكان توليد سلولي را با همان قابليت سلول بنيادي جنيني فراهم آورد كه از نظر ژنتيكي نيز با فرد گيرنده مطابقت دارد و امكان رد پيوند را منتفي مي‌كند.
براي رسيدن به اين هدف، ما سلول پوست فرد را با دستكاري ژنتيكي به حالت جنيني برگردانديم كه در حال حاضر سلول عضله قلبي را داريم كه از سلول پوست فرد به دست آمده است و اميدواريم تا تداوم اين مطالعات امكان پيوند اين سلولهاي پوستي به ديگر بافت‌هاي بدن نيز ممكن شود.
صحبت‌از بانك خون بند‌ناف گرچه به دليل طولاني شدن روند راه‌اندازي آن در قالب عمومي از سوي بسياري شبهه برانگيز تلقي شده است، اما دستاورد ارزشمندي در مجموعه رويان به شمار مي‌رود. با وجود اين مي‌توان به راه‌اندازي بانك خون بند‌ناف عمومي در سال آينده اميدوار بود؟
ما در سال 87 بانك عمومي خون بند‌ناف را افتتاح كرديم، اما مساله اينجاست كه ارائه خدمات از سوي اين بانك بدون برخورداري از منابع ذخيره‌اي معادل 10 هزار نمونه ممكن نيست و ما اميدواريم در سال 88 نمونه‌هاي ما به اين تعداد برسند كه مسلما در اين صورت اين بانك به عنوان يك سرمايه ملي براي كشورمان تلقي خواهد شد.
وقتي گفتگويمان را آغاز كرديم، شما بيش از همه تاكيد كرديد كه يكي از بزرگ‌ترين دستاوردهاي رويان كه كمتر هم از آن صحبت مي‌شود، بحث مستند‌سازي كارهاي تحقيقاتي و به نوعي فرهنگسازي علمي و تحقيقاتي در كشور است. كما اين‌كه اخيرا نيز باخبر شديم برخي مجلات معتبر همچون نيچر و ساينتيست نيز طي مقالاتي به دستاوردهاي محققان رويان اشاره داشتهاند، جايگاه علمي در اين زمينه چگونه به دست آمده است؟
خوشبختانه محققان ما توانسته‌اند در زمينه سلولهاي بنيادي هم در سطح دانشگاهي و هم در سطح عمومي، مستنداتي را در قالب كتاب و كتابچه‌هاي علمي، تخصصي و آموزشي ارائه كنند. برگزاري كنگره‌ها، كارگاه‌ها و سمينار‌هاي اين مجموعه نيز زمينه‌اي را براي ارائه توان علمي ما به دنيا فراهم آورده است. كما اين‌كه بسياري از مقالاتي كه به آن اشاره داشتيد از ميان كساني نقل شده است كه در جشنواره بين‌المللي سالانه رويان حضور داشتهاند.
حتي محققان ما در حال حاضر در زمينه مطالعات سلولي به سطحي رسيده‌اند كه مطالعاتشان فصلي از برخي كتاب‌هاي معتبر در اين زمينه را به خود اختصاص داده است. بعلاوه مجلات منتشر شده در اين مجموعه نيز (مجله باروري و ناباروري و ياخته) در سايت ISI درج مي‌شود.
گفتگو از:پونه شيرازي
منبع:جام جم