اشاره:

در عصر حاضر که به آن لقب عصر اطلاعات و ارتباطات داده اند، دستیابی آسان و راحت به منابع اطلاعاتی امری مهم و قابل توجه می باشد. امروزه با گسترش شبکه اینترنت، اطلاعات در سراسر نقاط دنیا به سرعت تبادل می شوند. همین امر باعث شده تا وجود بانک های اطلاعاتی در دنیای امروزی تبدیل به ابزاری مهم و حیاتی گردد.
مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (SID) با هدف ترویج و اشاعه اطلاعات علمی و دستیابی آسان محققین به آخرین منابع اطلاعاتی منتشر شده در نشریات علمی پژوهشی کشور، در مرداد ماه سال 1383 راه اندازی شده است. در همین ارتباط مهندس افشین صندوقدار رئیس مرکز اطلاعات علمی در گفتگويي درباره اهداف، دستاوردها و چشم اندازهای این مرکز توضيحاتي را ارايه كرده است كه در ادامه تقديم خوانندگان گرامي مي شود.

آقاي صندوقدار، در ابتدا خواهشمند است در رابطه با بانک های اطلاعاتی و نقش و اهمیت آن ها در دنیای امروز توضیح دهید.

امروزه با توجه به پیشرفت های روزافزون دانش بشری و بوجود آمدن رشته های مختلف علمی بحث پژوهش از اهمیت خاصی برخوردار شده است. گسترش میزان پژوهش باعث شده تا دستیابی به اطلاعات روزآمد و تخصصی به یکی از مهم ترین مسائل در امر تحقیقات تبدیل شود. با توجه به در دسترس بودن حجم وسیعی از اطلاعات، وجود مراکزی در جهت جمع آوری ، دسته بندی و نگهداری و ارائه اطلاعات امری بدیهی است. از دیر باز شکل مرسومی از دسترسی به اطلاعات به صورت مکتوب و در قالب کتاب و مجله وجود داشته اند. اما امروزه این روش پاسخگوی همه نیازهای پژوهشی نبوده و عرضه کنندگان اطلاعات، شبکه وب را به عنوان رسانه ای مناسب، کم هزینه و سریع در جهت انتقال اطلاعات برگزیده اند. در حال حاضر بسیاری از اطلاعات از طریق بانک های اطلاعاتی در دسترس محققین قرار می گیرند. این بانک ها، اطلاعات را در سریع ترین شکل ممکن و با کمترین حجم به صورت کتاب ها و نشریات الکترونیکی در اختیار کاربران قرار می-دهند. به طوری که امروزه بسیاری از دانشگاه ها و مراکز علمی در اکثر کشورهای توسعه یافته با استفاده از خدمات این بانک ها نیازهای علمی خود را مرتفع می-کنند. جای دارد با توجه به اهمیت موضوع و امکانات موجود در کشور، نظامی را در جهت ساماندهی داده های موجود در این بانک ها ایجاد نموده و از آن بهره برد.

مرکز اطلاعات علمی به چه منظوری تاسیس شده و اهداف آن چیست؟

پیرو فرمایشات مقام معظم رهبری در خصوص جنبش نرم افزاری در کشور و همچنین با توجه به فقدان یک بانک جامع و روزآمد نشریات علمی، در خرداد ماه سال 1383 ایده تشکیل یک بانک استنادی جامع و روزآمد نشریات علمی پژوهشی در کشور پدید آمد. پس از آن با مطالعه و بررسی بر روی بزرگ ترین بانک های اطلاعاتی دنیا و الگو گرفتن از خصوصیات و ویژگی های بارز هر یک از آنها، شکل اولیه تارگاه SID طراحی شد. پس از جمع آوری اطلاعات نشریات علمی و پژوهشی در 16 مرداد سال 1383 مرکز اطلاعات علمی توسط ریاست محترم جمهور وقت افتتاح گردید. ترويج و اشاعه اطلاعات علمي، گسترش و ارتقای خدمات اطلاع رساني به محققان، سرعت بخشيدن به کاوش هاي علمي و افزيش اثر بخشي تحقيقات در کشور و همچنین جامعیت و روزآمدی منابع علمی موجود در این تارگاه از مهم ترین اهداف این مرکز می باشد.

برای رسیدن به این اهداف چه اقداماتی صورت گرفته است؟

برنامه ریزی برای رسیدن به این اهداف در سه مرحله تنظیم شد. در مرحله اول جمع آوری اطلاعات و منابع علمی موجود در کشور در دستور کار قرار گرفت. این کار با شناسایی و ارتباط تنگاتنگ با دفاتر مجلات در دانشگاه ها، انجمن ها و سایر مراکز علمی صورت گرفت. با پیگیری هایی که انجام شد این اطلاعات به صورت چکیده و گاها متن کامل مرحله به مرحله دریافت گردید و بلافاصله پس از ویرایش در تارگاه SID نمایه شد. در مرحله دوم با اخذ موافقت جهت نمایه نمودن متن کامل مقالات در SID میزان منابع علمی رو به فزونی نهاد. پس از افزایش درخور توجه منابع علمی در این تارگاه سرویس گزارشات استنادی و ارسال الکترونیکی مقالات راه اندازی گردید. در سومین مرحله نیز ضمن ارتباط با کلیه مراکز علمی جهت آشنا نمودن آنها با این بانک جامع و روزامد نشریات علمی، SID رفته رفته جایگاه خود را در سطح کشور پیدا نمود. در حال حاضر که من در خدمت شما هستم نزدیک به 11 میلیون مراجعه کننده از سراسر دنیا به تارگاه SID مراجعه نموده و از منابع علمی موجود در آن استفاده می نمایند.

پایگاه SID چه نوع خدماتی را به کاربران ارائه می دهد؟

خدمات پایگاه SID به طور کلی شامل نمایه کردن کلیه نشریات علمی پژوهشی کشور به صورت چکیده و متن کامل در دو بخش فارسی و انگلیسی می باشد. کاربران بدون هیچگونه محدودیتی می توانند از طریق جستجوی کلمات و کلیدواژه ها و یا به طور مستقیم به متن کامل مقالات دسترسی داشته باشند. همچنین محقـــقان می توانند از طریق سرویس ارسال الکترونیکی مقالات (Online Submission) به راحتی با مجلات ارتباط برقرار کرده و از طریق این سرویس مقالات خود را به مجلات ارسال کرده و رهگیری کنند. معرفي و ارائه مقالات نشريات ايراني نمايه شده در ISI، دسترسي به مجموعه مقالات محققان ايراني چاپ شده در نشــريات بين المللي، معرفی مجامع علمی کشور، برگزاری کارگاه های آموزشی، نمایه طرح های پژوهشی، معرفی نشریات روزآمد، سرویس ارائه مقالات خارجی از بانک های اطلاعاتی معتبر در دنیا و سرویس ارائه گزارش استنادی نشریات (JCR) از دیگر خدمات پایگاه SID می باشد.

لطفا در مورد سرویس گزارش استنادی نشریات توضیح دهید.

گزارش استنادی نشریات (Journal Citation Report) براي ارزيابي نشريات علمی پژوهشی کشور توسط مرکز اطلاعات علمي جهاد دانشگاهي طراحي و اجرا شده است. این ارزیابی شامل نشريات علمی پژوهشی دارای مجوز از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری می باشد که در گــروه های علوم پزشکي، علوم انساني، فني و مهندسي، علوم پايه، کشاورزي و منابع طبیعی، دامپزشکی و هنر و معماري منتشر می شوند. این سرویس شامل 6 گزارش آماری است. آمارهاي موجود در اين سرويس نشان مي دهد چه مقاله اي بيشتر از همه مورد توجه مراجعان بوده است و به تبع آن مقاله و محقق پر استناد تعيين مي شود. علاوه بر اين ، مي توان براي تعداد مراجعات و تعداد مقاله يک حد نصاب تعيين کرد. در این گزارش دو نوع شاخص به نام های شاخص تاثیر (Impact Factor) و شاخص آني (Immediacy Index) وجود دارد که گزارش استنادی نشریات بر اساس آن مشخص می شود. شاخص تاثير حاصل نسبت تعداد استنادهای یک مجله در یک سال به تعداد مقالات چاپ شده در 2سال قبل است که در واقع ميزان مراجعه در سال هاي بعد به مقاله را نشان مي دهد. اما شاخص آنی بیانگر نسبت تعداد استنادها به تعداد مقالات چاپ شده در همان سال می باشد. این سیستم امروزه ملاک ارزشیابی مجلات در سایت بین المللــی ISI نیز می باشد. مهمترین ویژگی سرویس گزارشات استنادی نشریات در تارگاه SID، بروز بودن، Online بودن و همچنین قابل رویت بودن برای کاربران می باشد. به نحوی که به واسطه تکنولوژی به کار برده شده، محققان به راحتی با انتخاب هریک از گزینه ها می توانند به مراجع یا استنادکننده های مقالات خود دست یابند. لازم به ذکر است در هیچ یک از بانک های اطلاعاتی داخلی و بین المللی این سرویس به صورت رایگان در اختیار کاربران قرار داده نمی شود. حتی پایگاه استنادی ISI هم در تاریخ مشخصی و پس از گذشتن یک دوره زمانی خاص گزارشات استنادی خود را بسته و اقدام به انتشار آن می نماید. این در حالی است که به واسطه تاخیر در انتشار به مقالات برخی از نشریات داخلی استنادهایی واقع می شود که با توجه به بروز بودن تارگاه SID محاسبات مجددا انجام پذیرفته و گزارش واقعی ارائه می-گردد.

چه تعداد از نشریات ایرانی در سایت ISI نمایه شده اند؟

در گذشته نه چندان دور تنها نام 3 نشریه ایرانی در فهرست نشریات ISI به چشم می خورد. اما امروزه با توجه به رشد تولیدات علمی ایرانیان در دنیا تا این لحظه که من با شما صحبت می کنم، نام 56 نشریه ایرانی در سایت ISI به چشم می خورد که در این میان 3 نشریه جهادی هم حضور دارند. علاوه بر این از میان این 56 نشریه 25 عنوان آنها دارای ضرایب علم سنجی بوده و در بخش Web of Knowledge این پایگاه نمایه شده اند. در برخی از گزارشات و اخبار ارائه شده از سوی مرکز اطلاعات علمی به استفاده از منابع علمی موجود در SID توسط کشورهای مختلف اشاره شده است. لطفا در این مورد توضیح دهید. بر اساس آمار و گزارش های استخراج شده بیش از 30 درصد از مراجعه کنندگان به تارگاه SID، محققان و پژوهشگران خارج از ایران می باشند. این موضوع برای ما از اهمیت زیادی برخوردار است. در مرحله اول خوشحالیم که SID توانسته است با نمایه کردن مقالات ایرانیان، ضمن اینکه سهم بزرگی در نمایه سازی تولیدات علمی کشورمان داشتهآ اقدام به انتشار و معرفی تولیدات علمی کشورمان به سایر کشورها نماید. علاوه بر این به واسطه مراجعه محققان و و پژوهشگران به تارگاه SID و تمرکز روی بخش هایی از داده های بانک اطلاعاتی می توان به راحتی زمینه علاقه مندی و همچنین اطلاعات مورد نیاز جامعه بین المللی را رصد نموده و بر اساس آن در سطح کلان برنامه ریزی نمود. یکی از خدماتی که مرکز اطلاعات علمی به تازگی ارائه نموده برگزاری کارگاه های آموزشی است.

لطفا در مورد نحوه برگزاری این کارگاه-ها توضیح دهید.

با توجه به نیاز علمی کشور و آگاهی محققین و پژوهشگران از علوم روز دنیا، مرکز اطلاعات علمی تصمیم گرفت تا با برگزاری کارگاه های آموزشی در زمینه های گوناگون به قشر علمی کشور خدمت نماید. متاسفانه یکی از مشکلاتی که اساتید و محققین کشورمان با آن درگیر هستند عدم آشنایی با استانداردهای لازم برای نوشتن مقالات علمی جهت ارائه به سازمان ها و مراکز علمی بین المللی است. به همین منظور مرکز اطلاعات علمی با برگزاری کارگاه های آموزشی مقاله نویسی علمی در سطوح مقدماتی و پیشرفته در نظر دارد تا پژوهشگران و محققین عزیز ایرانی خدمت نماید. به لطف خدا تا این لحظه 6 کارگاه آموزشی در زمینه های گوناگون برگزار شده و دو کارگاه مقاله نویسی علمی پیشرفته ویژه گروه علوم پزشکی و کارگاه چگونگی حضور و نمایه نشریات در پایگاه ISI نیز در مردادماه جاری توسط مرکز اطلاعات علمی برگزار می شود. البته برگزاری این کارگاه ها فقط به تهران محدود نشده و این مرکز آمادگی دارد تا در سراسر کشور عزیزمان کارگاه های آموزشی را برگزار نماید. همانگونه که در اواخر خردادماه امسال کارگاه دو روزه مقاله نویسی علمی با همکاری جهاد دانشگاهی واحد استان سیستان و بلوچستان و داشگاه علوم پزشکی زاهدان در این استان برگزار گردید.

اهداف و برنامه های آتی مرکز اطلاعات علمی چیست؟

مرکز اطلاعات علمی دارای اهداف، طرح ها و برنامه های بسیاری است که البته دستیابی به آنها مستلزم عوامل گوناگونی مانند تامین منابع مالی و افزایش نیروی انسانی می باشد. این مرکز اهداف خود را برای سه برهه زمانی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت برنامه ریزی نموده است. در بخش برنامه های کوتاه مدت این مرکز در تلاش است تا ضمن کامل نمودن خدمات و سرویس های موجود در SID، فاز اول برنامه های خود را کامل نماید. لازم به ذکر است طرح نمایه سازی نشریات علمی پژوهشی و سرویس های موجود در تارگاه SID تنها یکی از 12 طرح ویژه این پایگاه است. برنامه های میان مدت شامل استفاده از داده های بانک اطلاعاتی موجود جهت ارائه گزارشات خاص به سازمان ها و ار گان های علمی کشورمان می باشد. در حال حاضر این امکان برای SID وجود دارد که سیر تحولات علمی کشور را در شرایط خاص رصد نموده و گزارشات بومی متناسب با استانداردهای علمی بین المللی ارائه نماید. برنامه های بلند مدت این مرکز نیز شامل 11 طرح عظیم و ویژه است که با اجرای آن ها SID به یک Data Center منحصر به فرد در کشور تبدیل خواهد شد. به زودی دومین طرح از 12 طرح ویژه این پایگاه که شامل نمایه کردن مقالات مجامع علمی کشور است رونمایی شده و در دسترس محققین و پژوهشگران ایران اسلامی قرار می گیرد. مرکز اطلاعات علمی تنها بانک اطلاعاتی در داخل و خارج ایران اسـت که هیچ هزینه ای را در قبال ارائه خــدمات به کاربران دریافت نمی کند.

با توجه به این موضوع هزینه های مرکز از چه منابعی و چگونه تامین می شود؟

با توجه به فرمایشات مقام معظم رهبری در راستای جنبش نرم افزاری و تولید علم در کشور ، لازم است هزینه هایی برای تحقق آن در کشور انجام پذیرد. در همین راستا هدف اول مرکز اطلاعات علمی فراهم نمودن امکان دسترسی محققان و پژوهشگران به منابع علمی است. اگر این امکان برای قشر دانشجو و پژوهشگر که متاسفانه در کشور ما بسیار مظلوم واقع شده اند، نباشد چگونه می توان انتظار داشت که دامنه تولیدات علمی کشور خود را توسعه دهیم؟ ضمن آنکه برای ما بسیار اهمیت دارد که این قشر از جامعه بتواند به راحتی از منابع علمی کشور در راستای ارتقای دانش علمی و فنی استفاده نموده و سازمان های متولی امر نظیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت علوم تحقیقات و فناوری و سایر سازمان های مرتبط بایستی هزینه های مربوط به توسعه و تولید علم را پرداخت نمایند. از دیگر اهداف این پایگاه توسعه فرهنگ تحقیق و پژوهش در جامعه است. ما بر این باوریم که اگر در راستای تحقیق و توسعه فرهنگ سازی کرده و ابزار لازم را فراهم نماییم، در کوتاه ترین زمان اثر بخشی فوق العاده ای را در انتشارات و ثبت منابع و تولیدات علمی خواهیم دید. در حال حاضر به لطف خدا و با تلاش و کوشش پژوهشگران، ایران اسلامی از نظر سرانه تولیدات علمی در منطقه، پس از ترکیه بالاترین رتبه علمی را به خود اختصاص داده است. از این رو آماده ساختن بستر مناسب در جهت رشد تحقیق و توسعه باید به عنوان اولویت نخست در همه مراکز علمی و صنعتی در دستور کار قرار گیرد. جسارت تحقیق و پژوهش می بایست به عنوان یک فرهنگ از مقاطع اولیه در دانشگاه ها و مراکز علمی آموزش داده شود. این در حالی است که متاسفانه انتشار تولیدات علمی در کشور در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا متمرکز شده است. امیدواریم که SID بتواند با رویکرد فرهنگ سازی، جسارت در تحقیق و پژوهش را برای تمامی اقشار جامعه با امکان دسترسی رایگان به منابع علمی فراهم سازد.

در پایان اگر سخنی دارید بیان نمایید.

مرکز اطلاعات علمی تنها با گذشت 6 سال توانسته به عنوان یک قطب بزرگ علمی در کشور مرجعی برای تحقیق و پژوهش باشد. آنچه که امروز شما در تارگاه SID مشاهده می کنید، حاصل تلاش بی وقفه و شبانه روزی همکاران من در مجموعه مرکز اطلاعات علمی است که با صرف نیرو و انرژی زیاد این مرکز را در رسیدن به اهدافش یاری کرده اند. در حال حاضر منابع و اطلاعات علمی موجود در SID در اقصی نقاط جهان مورد بازدید و بهره برداری قرار می گیرد و این نکته می تواند به مسئولین و مدیران علمی کشور در جهات مختلف و در سیاستگذاری های علمی، انتقال دانش و محدودیت انتشار برخی از دانش های فنی کمک شایانی نماید. این به شرطی است که مسئولین محترم کشوری به این نوع پایگاه ها اعتماد و از آن ها حمایت نمایند. امیدوارم که با حمایت های بزرگواران در جهاد دانشگاهی و هم چنین عنایت مسئولین محترم دولت دهم این مجموعه به جایگاه واقعی خود در جامعه علمی کشور عزیزمان رسیده و شاهد محقق شدن شعار SID یعنی "جهانی شدن دوباره دانش ایران اسلامی" باشیم.ح/الف