پژوهشگاه «رويان» جهاد دانشگاهي طي سال‌هاي نه چندان طولاني فعاليت خود توانسته به دستاوردها و موفقيت‌هاي بزرگي در عرصه تحقيقات سلول‌هاي بنيادي، توليد حيوانات شبيه‌سازي شده و تراريخته و درمان ناباروري دست يابد كه نه فقط در داخل كشور كه در سطح محافل علمي و رسانه‌اي جهان نيز بازتاب وسيعي داشته است.

به گزارش سرويس علمي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، آنچه حركت ستودني محققان رويان در مرزهاي دانش را اهميتي دو چندان مي بخشد، حساسيت‌ها و پيچيدگي‌هاي خاص فعاليت در حوزه علوم و فناوري‌هاي زيستي و كار با سلول‌ها و مواد زيستي است كه در غالب كشورها با ملاحظات ويژه اخلاقي و تحت نظارت‌ و كنترل‌ دقيق صورت مي‌گيرد.

توفيق دانشگران و محققان علوم زيستي كشورمان در دستيابي به اين رهيافت‌ها و موفقيت‌هاي كم نظير با رعايت تمامي ملاحظات و حساسيت‌هاي كار در اين حوزه كه در سايه ديدگاه مترقي اسلام و فقه پوياي شيعه به تحقيقات علمي حاصل شده از ديد ناظران خارجي نيز دور نمانده به طوري كه همواره در كنار انعكاس اخبار و گزارش‌هاي دستاوردهاي علمي محققان رويان به سازگاري و تعامل بسيار بالاي اسلام با دانش جديد اذعان مي‌كنند.

روزنامه «واشنگتن پست»، سال گذشته در گزارشي با اعلام نتايج تحقيقات مشترک دانشگاه هاروارد و موسسه فن‌آوري ماساچوست كه نشان مي‌داد دانشمندان ايراني در زمينه تحقيقات سلول‌هاي بنيادي جنيني به صدر جدول جهاني صعود كرده‌اند، نوشت: در حالي که آمريکايي ها هنوز در باره تحقيقات سلول هاي بنيادي به بحث و جدل مشغولند، رهبر معظم انقلاب، تحقيقات درباره سلول‌هاي بنيادي را مورد تشويق و حمايت قرار داده و چيزي که در محافل سياسي آمريکا ترقي خواهانه عنوان مي‌شود، از ديد سياستمداران ايراني، امري كاملا عقلي و بديهي تلقي مي‌شود.

ساير رسانه‌ها و محافل علمي خارجي نيز همواره در مواجهه با خبر موفقيت‌هاي محققان كشور در اين حوزه ديدگاه مترقي و حمايت اسلام و فقه پوياي شيعه از اين قبيل تحقيقات پيشرفته علمي

را مورد ستايش قرار داده‌اند، امري كه رشك بسياري از دانشمندان منطقه و جهان را برانگيخته و موتور محرك تحقيقات پيشرفته كشور در حوزه فناوري زيستي و سلولهاي بنيادي و توليد موجودات شبيه سازي شده و تراريخته بوده است.

گروه علمي خبرگزاري دانشجويان ايران در اين راستا در گفت‌و‌گويي با حجت‌الاسلام و المسلمين دكتر سيد طه مرقاتي، عضو کميته اخلاق پزشکي پژوهشگاه رويان جهاد دانشگاهي ديدگاه‌هاي وي را در ملاحظات اخلاقي و فقهي حوزه‌هاي مختلف تحقيقاتي پژوهشگاه جويا شده است.

دكتر مرقاتي با اشاره به اين كه در کميته اخلاق پزشکي علاوه بر رييس، معاون پژوهشگاه و متخصصان علوم سلولي مولکولي و درمان ناباروري، متخصصان حوزه‌هايي از جمله فقه، حقوق و علوم اجتماعي نيز حضور دارند، تصريح كرد: متخصصان عضو کميته هر كدام از جهات تخصصي و ابعاد مختلف مسائل ارجاع شده در خصوص پروژه‌ها و طرح هاي تحقيقاتي و درماني پژوهشگاه را بررسي مي‌كنند.

وي افزود: فرض كنيد مي‌خواهند از بافتي در آزمايشگاه استفاده كنند يا آزمايش هاي روتيني بر روي حيوانات انجام دهند؛ در اين قبيل موارد با رعايت ضوابط کلي تاكيدمان اين است كه اگر به عنوان مثال بر روي يك موش آزمايش مي‌شود، به سيستم و بين حيوانات ديگر برنگردد تا از بروز آثار منفي احتمالي پيشگيري شود. در واقع از اين جهت تنها جنبه‌هاي اخلاقي کار با حيوانات آزمايشگاهي مورد توجه قرار مي‌گيرد، ولي در مسائل انساني که جنبه‌هاي مختلف فردي و اجتماعي دارد دقت زيادي مي‌شود.

عضو كميته اخلاق پزشكي پژوهشگاه رويان ادامه داد: كاري كه اخيراً انجام شده آن است كه كدهاي اخلاقي ساير كشورها ترجمه شده و در اختيار ما قرار مي‌گيرد تا تصميمات اتخاذ شده با ديدگاههاي ساير كشورها هماهنگ شود. البته در موارد زيادي با كشورهاي ديگر مشترك هستيم و در برخي موارد نيز اصول اخلاقي خاصي در اسلام مطرح است که آنها را مبنا قرار مي‌دهيم.

تدوين كدهاي اخلاقي تحقيقات پزشكي جهت استفاده در مراكز پژوهشي مختلف

دكتر مرقاتي در ادامه افزود: به منظور نظام‌مند کردن چارچوب‌ها و با توجه به تجارب پژوهشگاه در حوزه اخلاق پزشکي تصميم گرفته شده كه كدهاي اخلاقي در قالب پروژه‌اي تحقيقاتي منظم شده و نتيجه آن در اختيار ساير مراكز نيز قرار داده شود.

اين مدرس دانشگاه در پاسخ به اين سؤال كه آيا در تحقيقات پژوهشگاه بحث حقوق حيوانات از جمله پيشگيري از درد و رنج احتمالي ناشي از آزمايش ها بر روي حيوانات نيز در نظر گرفته مي‌شود، توضيح داد: مطمئناً در اين زمينه کدهاي جهاني از جمله بي‌حس کردن حيوانات تا حد امکان و ايجاد محدوديت در استفاده از حيوانات مدنظر كميته است.

رعايت حقوق حيوانات و پرهيز از آزار آنها از آموزه‌هاي ديني ماست

عضو كميته اخلاق پزشكي پژوهشگاه رويان خاطرنشان کرد: مساله حقوق حيوانات و پرهيز از آزار آنها از مسائل مورد توجه در آموزه‌هاي ديني ماست. به عنوان مثال امام سجاد (ع) در رساله الحقوق، 52 حق را بيان كرده‌اند كه يكي از آنها حقوقي است كه حيوانات بر گردن انسانها دارند. بر فرض اگر از حيوان اهلي‌اي نگهداري مي‌كنيم، نمي‌توانيم آن را گرسنه بگذاريم چون نفقه حيوان بر عهده صاحب حيوان است. اگر از حيواني در باركشي آن استفاده مي‌كنيم، حق نداريم آن را بيش از حد به سختي بيندازيم، زيرا حيوانات هم به عنوان موجود زنده حقوقي دارند که بايد مورد حمايت قرار بگيرند.

وي تصريح كرد: تمام حرمت ها و جوازهاي ما مبتني بر مصالح و مفاسد است. زماني كه قصد داريم با انجام يک تحقيق و آزمايش به نتيجه‌اي برسيم كه به جامعه بشري و كل انسان ها خدمت كنيم اين مصلحت بر حمايت از حيوان اولويت دارد؛ لذا اجازه داده مي‌شود كه از حيوانات در حد محدود استفاده شود.

شبيه‌سازي انساني در رويان به طور كلي غيرمجاز است

دكتر مرقاتي در پاسخ به اين سؤال كه در زمينه تحقيقات مربوط به شبيه‌سازي چه محدوديت هاي اخلاقي مد نظر است، اظهار كرد: شبيه‌سازي يا كلونينگ بر دو وجه شبيه‌سازي درماني و شبيه‌سازي انساني است. در حال حاضر شبيه‌سازي درماني را پيگيري مي‌كنيم و گاهي اگر مشكلات اخلاقي نداشته باشد، اجازه داده مي‌شود، اما شبيه‌سازي انساني را به طور كلي مـجاز نمي‌دانند و البته در كشورهاي اروپايي و امريكا نيز شبيه‌سازي انساني را محدود مي‌كنند.

وي در توضيح شبيه‌سازي انساني گفت: در شبيه‌سازي انساني، تخمكي را از زن گرفته، هسته آن را تخليه كرده و يك سلول 46 كروموزومي را به درون هسته تزريق مي‌كنند. در اثر شوكي كه به آن مي‌دهند، سلول كهنه را نو مي‌كنند که تبديل به يك جنين مي‌شود و سلول هايش تكثير پيدا مي‌كند. در نهايت شبيه فردي مي‌شود كه آن سلول 46 كروموزمي را از آن گرفته‌اند. و سلولهاي گرفته شده از اين موجود شبيه‌سازي شده قابل تكثير است.

وي با اشاره به تحقيقات و فعاليت‌هاي در حال انجام در زمينه سلولهاي بنيادي و شبيه‌سازي درماني تصريح كرد: سلول هاي بنيادي، سلول‌هايي هستند كه مي‌توانند به سلولهاي مختلف تمايز پيدا کرده و بافتهاي مختلف مثل ماهيچه قلب ، چشم، پوست، استخوان و ... را ايجاد کنند. سلولهاي بنيادي از جفت (بند ناف) و مغز استخوان قابل جداسازي است. اين سلولها در جنين هم وجود دارد، يعني اگر جنيني را توليد كنيد، مي‌توانيد بهترين سلول‌هاي بنيادي را از آن بگيريد. نكته حائز اهميت اين است كه به عنوان مثال دو يا سه جنين مانند هم تكثير و يك نمونه را به رحم منتقل و در نهايت تبديل به انسان شود. دو نمونه ديگر را فريز و نگهداري کنيم تا اگر فرد در سالهاي بعد بيمار شد از جنينهاي مشابه استفاده كنيم.

مرقاتي اذعان كرد: هم اكنون در ايران سلولهاي بنيادي را هم از مغز استخوان و هم از جفت مي‌گيرند. در پژوهشگاه رويان بانك بند ناف تأسيس شده كه با مراجعه والدين قراردادي منعقد مي‌شود و خون بند ناف به مدت طولاني در اين مركز نگهداري مي‌شود تا در صورتي كه نوزاد متولد شده در سنين بالا به بيماري ژنتيكي مبتلا شد به راحتي درمان شود.

استفاده از سلول هاي بنيادي جنيني در حال حاضر مجاز نيست

وي در عين حال اضافه كرد: استفاده از سلول هاي بنيادي جنيني در حال حاضر مجاز نيست زيرا اين روش مستلزم از بين بردن جنين است. در اين زمينه اين سؤال اساسي مطرح است که تا چه اندازه مجازيم موجودي را که اقتضاي انسان شدن دارد از بين ببريم تا درماني را شروع كنيم كه موفقيت‌آميز بودن آن مشخص نيست.

مرقاتي تصريح کرد: بر اين اساس، شبيه‌سازي درماني منحصر به استفاده از دو منبع ديگر - مغز استخوان و خون بند ناف - است كه مشكل خاصي نداشته و پژوهش‌هاي زيادي نيز در حال انجام است.

از نظر فقه شيعه مشكلي در استفاده از سلول هاي بنيادي جنيني وجود ندارد

مرقاتي در پاسخ به اين سؤال كه آزمايش بر روي سلول هاي جنيني از چه مرحله‌اي غير مجاز مي‌شود، گفت: اساساَ استفاده از جنين هاي آزمايشگاهي مجاز نيست. البته در حال حاضر دو ديدگاه در زمينه جنين‌هاي آزمايشگاهي وجود دارد، ديدگاه اول آن كه نمي‌توان اين كار را انجام داد، زيرا جنين قابليت انسان شدن را دارد و ما نمي‌توانيم انساني را براي نجات يك انسان ديگر از بين ببريم؛ لذا در اين بخش اهل سنت معتقدند كه جنينِ در آزمايشگاه هم انسان است، ولي برخي از فقهاي شيعه نظر متفاوتي دارند. بنده نيز در تحقيقات خود به اين نتيجه رسيده‌ام كه با توجه به معناي کلمه «جنين» که از «جن» مشتق مي‌شود و به معناي چيز پوشيده است، زماني كه جنين در داخل رحم قرار گرفته، لانه‌گزيني كرده و به ديواره رحم مي چسبد، جنين تلقي مي‌شود؛ پس در بيرون از رحم جنين نيست. در حقيقت حاصل لقاح اسپرم و تخمك اگر مدت زيادي نيز در آزمايشگاه بماند، جنين نيست؛ بلكه سلولي است كه مي‌تواند جنين شود و مقام انساني را بعد از انتقال به رحم پيدا كند.

عضو كميته اخلاق پزشكي پژوهشگاه رويان در گفت‌و‌گو با خبرگزاري دانشجويان ايران همچنين خاطرنشان كرد: بر اين اساس از نظر فقه شيعه مشكلي در استفاده از سلولهاي بنيادي جنيني وجود ندارد. البته عده‌اي معتقدند چون جنين بايد از بين برود تا سلول هايش تكثير شود، مجاز به انجام اين كار نيستيم. در حال حاضر در ايران به خاطر احتياط اين كار را انجام نمي‌دهند و از همان دو روش «بند ناف» و «مغز استخوان» استفاده مي‌كنند.

رويكرد آتي پزشكي به سلول درماني است

مرقاتي خاطرنشان كرد: آينده پزشكي به سمتي مي‌رود كه درمان بيماري ها با تكثير سلول ها انجام شود. همانطور كه مي‌دانيم پزشكي تا چند سال پيش صرفاَ مبتني بر روش هاي شيميايي (دارويي) يا جراحي بوده است. مثلاَ براي درمان سرطان داروهايي به فرد مي دهند که سلول‌هاي سرطاني را مهار کند يا با جراحي تومورهاي سرطاني را خارج مي کنند، ولي در سلول درماني مي كوشند با انتقال سلول هاي سالم و جوان بافت آسيب‌ديده را احيا کنند.

وي ادامه داد: در شرايطي که چنين مصلحت بزرگي در حال اتفاق افتادن است و دگرگوني در درمان انسانها به وجود مي‌آيد، از فقه انتظار مي‌رود که همراه با اين جريان حركت كند. خوشبختانه شيعه بعد از پيامبر (ص) و يازده امام (ع) و امام عصر (عج)، اين مسائل را در جامعه كاملاَ لمس و براي آن راهكار ارائه کرده است.

فقه شيعه قابليت پاسخگويي به مسائل روز را دارد

وي در ادامه در پاسخ به خبرنگار ايسنا که اين قبيل رويکردهاي فقهي راهگشا در مواجهه با مسائل علمي روز را برآمده از فقه پوياي شيعه خواند، گفت: اساساَ چندان با تعبير فقه پويا موافق نيستم، زيرا نمي‌توانيم فقه را به دو بخش سنتي و پويا تقسيم كنيم. فقه شيعه علمي است که قابليت جوابگويي به اين قبيل مسائل روز را دارد.

دکتر مرقاتي در اين زمينه به مباحثات خود با علماي اهل سنت در نشستي در اردن اشاره كرد و گفت: در آن نشست مقاله‌اي در زمينه ديدگاه‌هاي فقهي در خصوص سلول درماني ارائه كردم. اين موضوع براي اهل سنت بسيار شگفت‌انگيز بود كه فقه شيعه با اين سهولت با مسائل علوم جديد مواجه مي شود؛ مثلاً در زمينه ناباروري هم مسائل مختلف مربوط به کودکان حاصل از روش IVF از قبيل ارث، نفقه، ولايت، حضانت و ... وجود دارد كه از نظر اسلام قابل حل است. ابتدا هضم اين مسائل براي پزشكان سني مذهب سخت بود ولي پس از توضيح قانع شدند.

وي همچنين در پاسخ به اين سؤال كه برخي معتقدند اموري از قبيل درمان ناباروري، افزايش طول عمر انسان از طريق روش هاي سلولي، مولکولي و مسائلي از اين دست به نوعي دخالت در کار خداست، عنوان كرد: اين كه مثلاَ آيا مي‌توانيم عمر انسان را به 150 تا 200 سال برسانيم يا نه، چون اتفاق نيفتاده، راجع به آن نمي توان چيزي گفت؛ ولي موضوعي كه اكنون اتفاق افتاده را مثال مي‌زنم؛ در زمينه ناباروري وقتي روش IVF مطرح شد در ابتدا گروهي همين سؤال را مطرح كردند كه خدا اراده كرده كه كسي عقيم و نازا باشد و شما در صنع خدا دخالت مي‌كنيد. جوابي كه به آنها داده مي شود اين است كه اولاَ آيه اي در قرآن راجع به حضرت «زكريا» است قريب به اين مضمون: «زكريا گفت: من عقيم هستم و همسرم نيز باردار نمي شود به من فرزندي عنايت كن» خداوند مي فرمايد: «اراده كردم كه به شما فرزندي دهم و اسمش يحيي است». اين آيه ملاكي است بر اين كه نبايد در برابر ناباروري تسليم شد و درمان آن امري مجاز است.

عضو هيات علمي «سمت» و كميته اخلاق پزشكي پژوهشگاه رويان افزود: تمامي مراحل درمان ناباروري قبل و بعد از لقاح و انتقال جنين با اراده خدا انجام مي شود؛ بنابراين استفاده از اين روشها که حاصل دانش و عقل به عنوان موهبت خدايي است، نه تنها دست بردن در خلقت نيست، بلكه تلاشي است که موانع را از پيش پاي انسان بر داريم؛ موانعي كه به اراده خداوند گاهي با خرق عادت از سر راه انسان برداشته شده است.

وي گفت: بنده در زمان آماده كردن پايان‌نامه كنار پزشكان بودم و مي ديدم كه زير ميكروسكوپ تمام اسپرم‌ها را به تخمك نزديك مي كردند، اما از يكديگر جدا مي‌شدند و گاهي هر چه تلاش مي‌كردند، مانند دو قطب آهن ربا از هم دور مي‌شدند و پزشكان هيچ كاري نمي‌تـوانستند انجام دهند؛ اما ديده مي شد كه يكي از اسپرم ها نزديك شده و لقاح انجام مي شد، اينكه چرا لقاح برخي اسپرم ها و تخمك ها انجام نمي‌شد و لقاح برخي انجام مي شد از سؤالاتي هستند كه هنوز بسياري از آنها پاسخ علمي روشني ندارد. در واقع در روش هاي آزمايشگاهي نيز همانند حالت طبيعي اين اراده خداوند است که بر اين امر قرار مي گيرد که اسپرمي با تخمك لقاح انجام دهد يا نه.

عضو كميته اخلاق پزشكي پژوهشگاه رويان در ادامه تصريح كرد: مثال ديگر در زمينه دو يا چند قلوزايي است. به عنوان نمونه از سه جنيني که به رحم منتقل مي كنند، گاهي هر سه مي گيرد و سه نوزاد به وجود مي آيد و گاهي دوقلو و گاهي فقط يکي از آنها به تولد منجر مي شود و برخي اوقات هر سه آنها دفع مي شوند. اين جا هم تنها اراده و خواست خداست که حاکم مي‌شود. به همين ترتيب اگر پيشرفت هاي علمي به جايي رسيده که مي توان با تکثير آزمايشگاهي و پيوند سلول هاي جوان بافت آسيب‌ديده قلب، کليه و ... را ترميم کرد يا شايد در آينده بتوان با چنين شيوه هايي عمر انسان را به نحو قابل توجهي افزايش داد باز هم همه چيز به اراده خداوند برمي گردد. چه بسا تمايز، تکثير و پيوند سلول هاي جايگزين در بيماري با موفقيت انجام شود و در بيماري مشابه ناموفق باشد لذا هيچ يک از پيشرفت ها و توفيق هاي علمي اين چنيني دخالت در صنع خدا نيست.

وي در ادامه در پاسخ به سؤال خبرنگار ايسنا درباره برخي روش هاي جديد درمان ناباروري از جمله باروري با استفاده از اسپرم يا تخمک اهدايي اظهار كرد: اين مساله هم به مصلحت و مفسده بر مي‌گردد، سؤالي را مطرح مي كنيم: اگر اسپرمي را گرفته با تخمك زني كه ازدواج نكرده لقاح انجام شود، حرام است يا نه؟ در پاسخ برخي از فقها گفته‌اند في نفسه حرام نيست، يعني دريافت اسپرم از مردي به غير از شوهر در شرايطي که حتي مرد و زن يکديگر را نمي‌بينند و صرفاَ دو سلول (اسپرم و تخمک) در آزمايشگاه با هم ممزوج مي شوند در حکم زنا نيست، پس دليلي براي حرمت نمي توانيم پيدا كنيم.

اما در اينجا مسائل ديگري هم وجود دارد؛ مثلاَ پدر کودکي كه با اين روش متولد مي‌شود كيست؟ (مرد غريبه اي که از اسپرم او استفاده شده است يا در صورت متأهل بودن زن ناباروري که با اين روش بچه‌دار شده، همسر شرعي او؟ در واقع ما با دخالت خودمان کودکي را بدون پدر مشخص متولد كرده‌ايم، در حالي كه حق و مصلحت كودك اين است كه هم پدر داشته باشد و هم مادر . مصلحت زن نيز اين است که شوهر داشته باشد. پس چون در اين مورد مفسده اي وجود دارد اين روش حرام است.

مرقاتي تصريح کرد: كودك به صورت طبيعي حق دارد داراي پدر باشد و مصلحت آن خانم هم اين است كه شوهر داشته باشد. پس در اينجا تعارضي بين دو حق به وجود مي‌آيد و بايد براساس اصول حکم صادر کرد. از جمله اصول پذيرفته شده اين است زماني که بخواهيم حقوق ديگران را اثبات كنيم نبايد حقوق گروه ديگري را ضايع كنيم و از اين جهت كه مفسده دارد، پس حرام است. بر اين اساس در حال حاضر در کشورمان اجازه نمي دهند در زني که ازدواج نكرده، چنين كاري صورت گيرد و همين طور در قانون مجلس هم تصويب شده كه در مورد زوج ها هم بايد حداقل يك سال از ازدواجشان گذشته و مطمئن باشند كه نابارور هستند و سپس با شرايطي خاص اين اقدام اتفاق بيفتد.

درمان ناباروري به روش اهداي اسپرم در حال حاضر در رويان انجام نمي‌شود

وي همچنين در پاسخ به اين سؤال كه آيا در حال حاضر، درمان ناباروري به روش اهداي اسپرم در مورد زوج هاي نابارور واجد شرايط در کشور انجام مي شود يا نه، گفت: درمان ناباروري به روش اهداي اسپرم در حال حاضر در رويان اتفاق نمي افتد. کاربرد عملي اين روش با توجه به مباحث و مسائل حقوقي و اجتماعي پيرامون آن، مستلزم فراهم شدن زيرساختهاي حقوقي و مقدمات و تمهيداتي است که فراتر از پژوهشگاه، همکاري دستگاه‌هاي مختلف را طلب مي کند.

عضو كميته اخلاق پزشكي پژوهشگاه رويان با اشاره به اينکه در حال حاضر اهداي جنين در کشور انجام مي شود و حتي بر روي مساله اهداي تخمك نيز بحث هايي مطرح است كه احتمالا در آينده اي نزديك اتفاق بيفتد، ابراز عقيده کرد: به عقيده اينجانب، اهداي اسپرم - لااقل در سطح تحقيقاتي - منعي ندارد.

وي در پاسخ به اين سؤال كه در درمان چند درصد از زوج‌هاي نابارور به اهداي اسپرم نياز است، توضيح داد: در مجموع حدود40 درصد ناباروري ها ناشي از نارسايي اسپرم و 40 درصد موارد ناشي از عامل زنانه بوده و علت حدود 20 درصد از ناباروريها نيز نامعلوم است. بسياري از اين اختلالات با لقاح خارجي اسپرم و تخمك گرفته شده از زوجين در آزمايشگاه (IVF ) قابل درمان است. در صورتي که پزشكان به اين نتيجه برسند که اسپرم شوهر امكان بارور شدن ندارد براي استفاده از راه هاي ديگر اقدام مي کنند كه اين امر نيز مرحله به مرحله پيش مي رود.

در درمان ناباروري مردان، اهداي جنين به اهداي اسپرم ترجيح داده مي شود

مرقاتي خاطرنشان کرد: درحال حاضر ترجيح داده مي شود در موارد نارسايي اسپرم به جاي دريافت اسپرم از مرد بيگانه از جنين اهدايي زوج‌هاي ديگر كه از آنها اجازه گرفته شده براي زوجهاي نابارور که امکان درمان به روش لقاح خارجي را ندارند استفاده کنند. در واقع به جاي لقاح بين اسپرم اهدايي و تخمك زني كه با يكديگر نامحرم‌اند، جنين اهدايي زوج هاي ديگر را به بيمار منتقل مي کنند.

عضو كميته اخلاق پزشكي پژوهشگاه رويان جهاد دانشگاهي در بخش ديگري از گفت‌وگوي خود با ايسنا با اشاره به جنبه هاي فقهي و حقوقي اهداي جنين گفت: در اهداي جنين، هم زن صاحب تخمک و هم زن صاحب رحم مي‌توانند مادر کودک قلمداد شوند اما در اين حالت شوهر زن دريافت کننده تخمک ارتباط ژنتيكي و فيزيولوژيكي با كودك ندارد كه البته آن هم مسائلي دارد كه اگر فرزند دختر باشد ربيبه است يعني در حقيقت فرزند همسر او تلقي مي شود كه باز بحث دومادري پيش مي‌آيد كه چگونه بايد حل و فصل شود.

مسائل حقوقي کودکان حاصل از اهداي جنين همچنان در انتظار تصويب قانون

وي خاطر نشان كرد: در خصوص کودکان حاصل از اهداي جنين بر روي مسائلي چون ارث قانوني بحث شده و مجلس مدت هاست که كليات آن را تصويب كرده و آيين نامه اجرايي آن نيز توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي تدوين شده است. ولي حقوقدانان اشکال هايي را بر آن مطرح و دائماَ درباره آن بحث مي كنند. اين در حالي است که 10 تا 15 سال از کاربرد اين روش در کشور مي گذرد.

دکتر مرقاتي تصريح كرد: در زمان انتقال جنين اهدايي برخي مشخصات از جمله تصوير زوج اهداكننده به زوج نابارور دريافت کننده جنين ارائه مي شود اين يعني جنبه‌هاي اجتماعي و خانوادگي تا حد امکان در اهدا جنين لحاظ مي شود.

وي خاطر نشان كرد: نوزادان حاصل از اهداي جنين از نظر قانوني با پدر و مادر ژنتيک خود (اهداکننده جنين) ارتباطي ندارند. با اين حال اگر هويت آنان محرز شود مي توانند از آنان ارث ببرد؛ البته در اينجا بحث محرمانه بودن هويت اهداکنندگان جنين مطرح است.

عضو كميته اخلاق پزشكي پژوهشگاه رويان خاطرنشان كرد: ارث بردن در صورتي است كه هويت اهداکنندگان معلوم باشد و مساله ارث را اين‌گونه حل مي‌کنيم که زني که جنين را در رحم خود مي پرورد مادر نوزاد است، در نتيجه ارث هم مي برد. پدر هم که هيچ رابطه ژنتيكي ندارد، در قانون فعلي مي تواند از طريق وصيت‌هايي كه ضمن عقد لازم اتفاق مي افتد به اندازه فرزندش براي نوزاد ارث تعيين كند.

مرقاتي درباره نفقه نوزادان حاصل از اهداي جنين نيز گفت: نفقه، هزينه بزرگ كردن كودك است. فرد اهداكننده هيچ تعهدي را در زمينه هزينه‌هاي کودک نمي پذيرد و در مقابل (شوهر زن دريافت کننده جنين) تمام مسائل و هزينه هاي مربوط به كودك را متعهد مي شود و نفقه نوزاد بر عهده اوست. حل جزء به جزء تمام اين مسايل نشان دهنده قدرت فقه شيعه است كه توانسته يكي يكي وارد اين عرصه ها شده و مشكلات را حل كند.

وي در پاسخ به اين سؤال كه آيا اهل تسنن نيز چنين رويکردي نسبت به مساله دارند، گفت: اهل تسنن فقط روش نوع اول را که اسپرم از خود شوهر و تخمک از همسر وي گرفته شده و در آزمايشگاه لقاح صورت گيرد را حلال و ساير شيوه‌ها را را حرام مي دانند لذا اساسا به احکام وضعي آن هم وارد نشده و بر روي ارث و نفقه و ... نيز بحثي نکرده‌اند.

عضو كميته اخلاق پزشكي پژوهشگاه رويان ادامه داد: در كنفرانس اردن كه پزشكان فلسطيني و مصري اهل سنت نيز حضور داشتند، اين موضوع مطرح شد كه خوشبختانه از نظر فقهي راه‌حلهايي پيدا شده كه اين گونه مسائل را حل كند و پزشكان بتوانند به سمت تحقيق بروند و در راستاي رفع مشكل اجتماعي قدم بردارند.

پژوهشگاه رويان در رعايت مسائل حقوقي و فقهي بسيار سختگيرانه عمل مي‌كند

مرقاتي در عين حال خاطرنشان کرد: پژوهشگاه رويان در رعايت مسائل حقوقي و فقهي بسيار سختگيرانه عمل مي‌كند و مرحوم دکتر کاظمي آشتياني هم به شدت در اين زمينه احتياط مي‌کردند. به عنوان مثال طبق نظر بسياري از فقها اهداي تخمك اشكالي ندارد، اما در حال حاضر اين امر در رويان انجام نمي شود و در مورد آن احتياط مي‌كنند.

تبليغات فروش اسپرم و تخمك، مفسده شيوه‌هاي نوين باروري

وي در ادامه با اشاره به مفاسد احتمالي ناشي از بي توجهي به جنبه هاي اخلاقي و اجتماعي چنين روش‌هاي درمان ناباروري به خبرگزاري دانشجويان ايران گفت: در خصوص بحث «بانك اسپرم» يا «بانك تخمك» شركتهاي بسياري در امريکا در اين راستا تبليغات وسيعي مي‌كردند. به طور مثال اگر مي خواهيد فرزندي زيبا يا قوي داشته باشيد مي توانيد از اسپرم افراد خاص که در اين بانک موجود است براي باروري استفاده کنيد! بعد از مدتي متوجه شدند كه انجام اين كارها مشكلات اخلاقي در اجتماع به وجود مي آورد، بنابراين بلافاصله جلوي آن را گرفتند و اكنون نيز ممنوع است. در نهايت با قرار دادن كدهاي اخلاقي جز در بعضي از شرايط خاص اين امر امكان پذير نيست.

كاربرد IVF و روش‌هاي مشابه در حد رفع ضرورت مجاز است

مرقاتي با بيان اين که در نوزادان حاصل از اهداي جنين، مسائل و جزئيات مختلف ديگر مثلا ارتباط خواهر و برادري و نحوه ارث بردن متقابل آنها مطرح است كه اين مسائل از جنبه فقهي و حقوقي بررسي شده و مي شود، در پاسخ به اين سؤال که آيا از لحاظ شرعي محدوديتي براي استفاده مکرر از روش اهداي جنين در زوج هاي نابارور وجود دارد، گفت: حتي روشي مثل IVF كه جنين از لقاح اسپرم زن و شوهر در آزمايشگاه حاصل مي شود هم به دليل رفع ضرورت مجاز است و به صورت طبيعي نمي توانيم اين كار را انجام دهيم، زيرا اين كار يك سري مقدمات حرام دارد. به عنوان مثال مردي همسر خود را در معرض پزشك قرار دهد تا آزمايش هاي مختلفي انجام شود اين امر براي بار اول يك ضرورت است كه در همين رابطه قاعده اي در فقه هست با اين مضمون كه ضرورت ها فقط به اندازه رفع ضرورت مجاز هستند، بنابراين براي بار دوم اجازه نداريد. لذا شيعه ضمن اينكه اجازه مي دهد، محدوديتي هم براي اين كار ايجاد مي كند، يعني نمي توانند بيش از يک بار از چنين روشهايي براي باروري استفاده کرد. زيرا در نوبت اول بنا به شرايطي به عنوان مثال جلوگيري از فروپاشي زندگي خانوادگي به علت نبود بچه مجاز است، اما براي دومين بار امكان پذير نيست زيرا اين بار هم بايد از جنين حاصل از زوجي ديگر استفاده شود كه در نهايت اختلاف هايي از جهت انساب به وجود مي آيد.

مرقاتي در ادامه با اشاره به اينكه سال 1377 كه در رساله دكتري خود به اين قبيل مسائل پرداخته فضاي جامعه و حتي محافل فقهي و علمي به اندازه امروز پذيراي طرح چنين احکامي نبوده است، گفت: به مرور، رسانه‌ها و نشست‌هاي علمي، مساله را به صورت طبيعي پيش بردند و اكنون به راحتي مي‌توان راجع به آن صحبت كرد. به نظر بنده در ساير مسايل علمي نيز نقش رسانه‌ها زمينه سازي براي محققان است که وارد عرصه شوند. امروز شايد بتوانيم ادعا كنيم كه در خصوص اين قبيل مباحث فقهي در دنياي اسلام پيشتازيم و اين ادعا در صورتي است كه از تحقيقات ديگران هم در اين زمينه اطلاع کافي داشته باشيم.

هرگاه فقه شيعه با مسايل روزمره مردم همراه شده، رشد كرده است

وي در بخش ديگري از سخنانش توضيح داد: نكته مورد توجه اين است كه هرگاه فقه شيعه با مسايل روزمره مردم همراه شده باشد رشد پيدا مي‌كند. به عنوان مثال در دوره صفويه، دولت از فقها دعوت مي کرد تا در اداره جامعه كمك كنند. با حضور فقهاي بزرگي چون شيخ بهايي و محقق كركي نويسنده جامع المقاصد، شاهد رشد سريع فقه و مباحث فقهي بوديم.

عضو هيات علمي و كميته اخلاق پزشكي پژوهشگاه رويان در پايان تصريح كرد: البته اين به اين معنا نيست که فقها تمام مسايل را حل كرده اند چه بسا بسياري از مسائل از جمله بانكداري و مباحث اجتماعي وجود دارد که فقهاي ما به طور جدي به آنها وارد نشده اند و هنوز مسائل و زمينه هاي تحقيقي زيادي وجود دارد که بايد مورد توجه و بررسي قرار گيرند.ح/الف