«اگر سنت جاري اجازه مي‌دهد، جسد من در دانشگاه دفن شود تا استخوان‌هايم خاك‌نشين قدم جوانان اين مرز و بوم باشد.»   استاد هشترودي
فردا سيزدهم شهريور ماه مصادف با سي‌امين سالگرد درگذشت استاد محسن هشترودي، رياضيدان و اديب نام‌آور ايراني است، گروه علمي پژوهشي خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، ‌به منظور بزرگداشت مقام علمي اين دانشمند فقيد، فرازهايي از زندگي و تلاش‌هاي علمي وي را مرور مي‌كند:
محسن هشترودي در ‌22 دي ماه سال 1286 در تبريز متولد شد، پدر وي شيخ اسماعيل مجتهد از روحانيون بنام و مشاور شيخ محمد خياباني در قيام تبريز و نماينده مردم در مجلس شوراي ملي بود.
هشترودي در سال 1304 پس از اتمام دوره دبيرستان در دارالفنون، به تحصيل پزشكي پرداخت و پس از چندي در سال 1307 جزء اولين گروه دانشجويان براي تحصيل در رشته مهندسي عازم اروپا شد، ولي سال بعد به وطن مراجعت و در دانشسراي عالي (دارالمعلمين مركزي) رشته رياضي را انتخاب كرد.
هشترودي در سال 1311 به عنوان شاگرد اول دانش‌سرا و جزو دومين گروه فارغ‌التحصيلان بار ديگر به فرانسه اعزام شد و سال بعد با كسب امتياز اول در امتحانات آناليز در پاريس (1933) به اخذ ليسانس دوم در رشته رياضي از سوربن و سه سال بعد به دريافت دكتراي دولتي از دانشكده علوم آن دانشگاه نائل شد.
استاد راهنماي رساله وي‌، «الي كارتان» (رياضيدان برجسته و بنيانگذار رياضيات جديد) بود.
هشترودي در سال 1315 به دنبال مخالفت سفارت ايران با عزيمتش به آلمان براي مطالعه در باب نظريه مجموعه‌ها به صلاحديد «كارتان» (همراه ليشتروويچ و ظاهرا استوي لف) به وطن مراجعت و با سمت دانشياري در دانشكده‌هاي علوم و ادبيات و دانشسراي عالي به تدريس مشغول شد.
هشترودي در سال 1320 به سمت استادي ارتقا و به عضويت جامعه ليسانسيه‌هاي دانشسراي عالي درآمد و در سال بعد علاوه بر تصدي كرسي مكانيك تحليلي گروه آموزش رياضي دانشگاه تهران، رياست فرهنگ تهران ( اداره تعليمات متوسطه) را عهده‌دار شد. در جريان اعتصاب دانشگاه تهران در سال 1322 جهت استقلال دانشگاه از وزارت معارف ( كه سال بعد با كوشش دكتر محمد مصدق ضمن تبصره‌اي در مجلس تصويب شد) استاد از گردانندگان اصلي بود.
پرفسور هشترودي دومين رساله مجموعه تاليفات علمي خود را در سال ‌1324 تنظيم كرد و از سال بعد هدايت يك مجمع فلسفي با حضور اشخاص چون اميرحسين آريان پور و حسينعلي راشد را بر عهده گرفت.
در سال 1326 راهنمايي «الكساندر (سمباد) آبيان» را براي تنظيم رساله‌اي در باب «هندسه ترسيمي فضاي چهار بعدي» كه به تاييد «الي كارتان» هم رسيد برعهده گرفت.
پرفسور هشترودي در سال 1329 به عنوان نماينده دانشگاه تهران جهت شركت در كنگره بين‌المللي رياضيدانان به دانشگاه‌ هاروارد عزيمت كرد كه حاصل پژوهش‌هاي علمي وي در اين دوره زيرنظر پرفسور «وايل» به تنظيم سومين مجموعه علمييش منجر شد.
عضويت در موسسه مطالعات عاليه «پرينستون» به درخواست رياست آن موسسه پرفسور «اوپن هايمر» و مصاحبت با انيشتن از جمله ديگر فعاليت‌هاي علمي استاد در آن سال بود.
به گزارش ايسنا، پرفسور هشترودي در 1330 به ميهن مراجعت و به مدت يك سال رياست دانشگاه تبريز را عهده دار شد. در 1332 بار ديگر به عنوان نماينده دانشگاه تهران در كنگره بين‌المللي رياضيدانان در آمستردام (1954) شركت و به فعاليت علمي و تنظيم اثر علمي خود زير نظر پرفسور «سخوتن» در مركز رياضيات آمستردام پرداخت.
در 1336 پرفسور هشترودي مجددا جهت شركت در كنگره بين‌المللي رياضيدانان زبان لاتين (1957) عازم «نيس» در فرانسه شد و همچنين براي يك دوره سه ساله به رياست دانشكده علوم دانشگاه تهران منصوب شد كه راه‌اندازي مركز ژئوفيزيك و يك رصدخانه خورشيدي در آن، سامان بخشيدن به مركز اتمي اميرآباد و ايجاد موسسه آمار از جمله خدمات پرفسور در دوره تصدي اين مسئوليت بود.
استاد هشترودي در 1337 جهت شركت در كنگره بين‌المللي رياضيدانان (1958) در «ادينبورگ» عازم انگلستان شد و صحبت‌هايي نيز با «برتراند راسل» داشت.
پرفسور هشترودي در سال بعد، علاوه بر راه‌اندازي دوره فوق‌ ليسانس رياضي و كوشش‌هاي مستمر براي تصويب تبصريه الحاقي به قانون استخدام مهندسان كه گام بزرگي براي اشتغال و تامين آتيه فارغ‌التحصيلان رشته‌هاي علوم پايه بود، به پيشنهاد دكتر حسابي رياست انجمن ايراني اتحاديه بين‌المللي فضا به عضويت اين انجمن درآمد.
هدايت سازمان صنفي دانشجويان، رياست هيات تحريريه نشريه علمي فرهنگي هنري «كتاب هفته» كيهان، حمايت‌هاي معنوي براي تشكيل مجله رياضي يكان، شركت در كنگره بين‌المللي ژئومتري و ژئودزي صوفيه (‌1964) و عضويت در شورا و كميته رياضي و فيزيك آن، پيشنهاد تشكيل انجمن رياضي و انجمن معلمان رياضي (به مفهوم عام) و همچنين عضويت در شوراي مركزي دانشگاه‌ها از جمله تلاش‌ها و خدمات علمي آموزشي استاد تا زمان بازنشستگي در سال 1948 (پس از 31 سال خدمت در كسوت استادي تمام وقت دانشكده علوم) بود.
پرفسور هشترودي در همان سال بنا به تقاضاي شخصي همراه تيم اعزامي از اساتيد به دانشگاه‌هاي باكو و مسكو رفت و رياست كانون فضايي ايران را عهده‌دار شد.
وي در سال 1349 علاوه بر شركت در اولين كنفرانس رياضي و دريافت لوح استادي ممتاز دانشگاه تهران، عضويت در هيات امناي مدرسيه عالي علوم اداري و بازرگاني قزوين را براي مدت سه سال پذيرفت و در سال‌هاي بعد نيز علاوه بر حضور فعال و ايراد سخنراني‌هاي پربار در كنفرانس‌ها و مجامع مختلف علمي، مسئوليت‌هاي گوناگوني نظير رياست انجمن نويسندگان و مترجمان و رياست كانون مخترعان كشور را عهده دار بود.
سرانجام پرفسور هشترودي، اديب، شاعر، استاد ممتاز دانشگاه تهران و رياضيدان بي‌نظير و مردم گراي جامعه علمي ايران در 13 شهريور ماه 1355 پس از 69 سال حيات پرثمر و تلاش خستگي ناپذير علمي و اجتماعي و تحمل فشارهاي طاقت فرساي روزگار - بيدادگري‌هاي رژيم پهلوي، فقر ظاهري و باطني جامعه و مرگ نابهنگام فرزند - در تهران درگذشت و در بهشت زهرا (س) به خاك سپرده شد.
دكتر محسن هشترودي استاد ممتاز دانشگاه تهران در ميان رياضيدانان معاصر ايران از جمله چهره‌هاي برجسته و بي‌دليلي است كه در عرصه علوم رياضي وي را همرديف عالماني همچون ابوعبدالله خوارزمي، كمال‌ الدين فارسي، غياث‌الدين جمشيد كاشاني، عبدالملك شيرازي و محمد باقر يزدي نام برده‌اند.
استاد همواره در مجامع و كنفرانس‌ها به عنوان متفكري صاحب نظر مطرح بود و با دانشمنداني همچون رايسكينسلي و الكساندراف از شوروي سابق، استرويك و آلبرت از آمريكا، زگره، بومپياتي از ايتاليا، ران چانو، استوي اف، هايموويچي از مجارستان مكاتبه داشت.
پرفسور هشترودي، صرفا استاد رياضيات نبود، بلكه فيلسوف نيز بود و ضرورتا با اكثر علوم و هنرها آشنايي كافي داشت، با زبان‌هاي عربي، انگليسي، روسي، آلماني‌ و لاتين آشنايي داشت و در زبان‌هاي تركي اسلامبولي و فرانسه تا حد سرودن شعر تسلط داشت.
آشنايي و تسلط پرفسور هشترودي با رشته‌هاي مختلف علوم و مسائل جهاني دانش روز و ارتباط مستقيم و مكاتبه‌اي با دانشمندان و نظريه پردازان مشهور از اين متفكر جهان سومي چهره‌اي معتبر و مطرح در جوامع علمي جهاني ساخته بود، به طوري‌كه مواردي اتفاق افتاده كه با كار شكني‌هاي عمومي اداري دستگاه امنيتي رژيم سابق در صدور اجازه خروج وي تعلل شده تا به كنفرانس‌هاي خارجي نرسند، ولي افتتاح كنفرانس تا رسيدشان به تاخير افتاده بود دليل اين توجه مجامع علمي جهاني به هشترودي يقينا اين امر بوده است كه استاد هميشه نظري براي طرح در سطح چنان اجتماعات بزرگ علمي داشته كه در شرايط يك كشور جهان سوي قابل طرح عمومي نبوده و در اوضاع سياسي و اداري و حكومتي ايران مخاطبي نداشته و حداقل از لحاظ زماني چند دهه جلوتر از سطح دانش عمومي جامعه خود بوده است.
استاد پرويز شهرياري - محقق و آموزگار بزرگ رياضي - كه سال‌ها مديريت چندين نشريه علمي و آموزشي ازجمله «دانش و مردم» و «‌آشنايي با دانش»، « آشتي با رياضيات»، « آشنايي با رياضيات» و « سخن علمي» را برعهده داشته است - با اشاره به مقام علمي والاي پروفسور محسن هشتردي در زمينه رياضيات، فيزيك و فلسفه به خبرنگار ايسنا گفت: در مدتي كه مجله‌ « يكان» منتشر مي‌شد، دكتر هشترودي با وجود آنكه در سطوح بالاي رياضيات كار مي‌كرد، خود را با رياضيات دبيرستاني تطبيق داده بود و مقالات فراواني را در حد رياضيات دبيرستان - البته در سطحي بالاتر - مي‌نوشت. وي حتي يك كتاب هم درباره‌ مسايل رياضيات دبيرستاني ازسوي مجله يكان چاپ كرد، كه به نظر من، در بين تمام كتاب‌هاي رياضي دبيرستاني ممتاز است و هنوز هم دانش آموزان علاقه‌مند مفاهيم و اصول رياضيات، مي‌توانند مطالب زيادي را از‌ آن بياموزند.
وي افزود: پروفسور هشترودي همچنين به صورت مستمر در همايش‌ها و مجامع علمي شركت مي‌كرد و مي‌كوشيد تا در سخنراني هايش مفاهيم عميق رياضي را با زباني ساده به جوانان بياموزد. وي همچنين علاقه زيادي به فلسفه داشت و با ديدگاه رياضي به مباحث فلسفي مي‌پرداخت.
شهرياري خاطرنشان كرد: پروفسور هشترودي انسان را در مركز كره‌اي مي‌ديد كه اطرافش در درون كره، روشن است ، يعني از همه چيز آگاهي دارد، در مرزهاي كره ابهاماتي هست و او از بيرون اين كره، كاملا بي اطلاع است. انسان مي‌كوشد تا دامنه آگاهي هاي خود يعني حجم اين كره را گسترش دهد، اما به همان اندازه كه كره بزرگتر مي‌شود، سطح بيروني آن هم افزايش مي‌يابد و در نتيجه، تعداد مجهولات فراوري بشر نيز بيشتر مي‌شود.
وي گفت: دكتر هشترودي معتقد بود كه هيچ پديد‌ه شگفت انگيزي براي بشر وجود ندارد. بسياري از مسايلي كه انسان تا ديروز تصورش را نيز نمي‌توانست بكند، امروز در دسترس بشر است. پروفسور هشترودي در رياضيات به تاريخ، فلسفه و كاربردهاي اين علم توجه داشت و در سخنراني‌ها و آثارش نيز همواره بر اين مساله تاكيد مي‌كرد.
شهرياري خاطر نشان كرد: پروفسور هشترودي نظريه هاي بسيار مهمي درباره‌ «تئوري نسبيت»، «انواع فضاها» و ساير زمينه هاي رياضيات و فيزيك داشته كه بخش اعظم آثار وي، به زبان فرانسه تاليف شده است.
اين آموزگار با سابقه رياضي در ادامه با ابراز تاسف از بي توجهي‌هايي كه نسبت به پرفسور هشترودي و آثارش شده است، اظهار داشت:‌ در آثار و كتابهاي علمي هشترودي، هنوز هم مطالب خواندني بسياري وجود دارد كه اميدوارم ناشران كشور به تجديد چاپ شان همت گمارند.
استاد شهرياري در گفت‌و‌گو با ايسنا با اشاره به حضور فعال مرحوم پروفسور هشترودي در عرصه‌هاي اجتماعي به بيان خاطره‌اي درباره استاد پروفسور هشترودي پرداخت و گفت: ‌در دوره اي كه پروفسور هشترودي رييس دانشكده علوم دانشگاه تهران بود( حدود سالهاي 1336 تا 1339 ) دانشجويان به مناسبتي اعتصاب كرده بودند ‌و نيروهاي انتظامي به دانشگاه وارد شده بودند؛ دانشجويان كه هشترودي را مدافع خود مي دانستند، به دانشكده علوم پناه بردند. پروفسور هشترودي دستور داد درهاي دانشكده را ببندند و خود در جلو ورودي اصلي ايستاد و مانع ورود نيروهاي انتظامي به درون دانشكده شد.
وي افزود: پروفسور هشترودي با آن كه به درستي از گفته‌ها و اقدامات دانشجويان مطلع نبود، خطاب به ماموران گفت: « مسئوليت هر اتهامي كه متوجه دانشجويان است بر عهده مي‌گيرم» . استاد آن روز تا خروج كامل نيروهاي انتظامي از دانشگاه همچنان در جلو ورودي دانشكده باقي ماند و سپس دانشجويان را چند تا چند تا به سوي
خانه‌هاشان فرستاده و تاكيد كرد: «اگر دانشجويي گرفتار شود، من خودم را نمي‌بخشم و با تمام قدرت در مقابل حكومت مي‌ايستم.»
استاد شهرياري در پايان تصريح كرد: پرفسور هشترودي همواره نظرات و باورهاي خود را به صراحت و روشني مطرح مي‌كرد، به همين دليل در تمام عمرش از سوي رژيم شاه زير فشار بود؛ ولي، به علت مقام علمي بسيار والايش كمتر جرات مي‌كردند كه او را تحت تعقيب قرار دهند. او سالم زيست و سالم از دنيا رفت. البته در چهار سال آخر عمر به دليل فوت نا‌به‌همگام فرزندش، تا حد زيادي روحيه‌اش را از دست داده بود. پرفسور هشترودي، انساني بزرگ‌، كامل و در علم و اخلاق سرآمد روز گار بود.
«اگر با بزرگداشت گذشتگان، مي‌خواهيم كاري كنيم كه جوانان امروز به استخوان‌هاي پوسيده آبا و اجدادشان ببالند، سخت خطاكاريم و اگر با انجام اين كار مي‌خواهيم امروزيان را تحقير كنيم و به آنان بفهمانيم كه نتوانسته‌اند مثل پدرانشان در زمينه‌هاي گوناگون علمي و ادبي و هنري بشكفند، در اشتباهيم، اما اگر مي‌خواهيم از اين راه آنان را بر انگيزيم تا راه آن بزرگان را در پيش گيرند، راهمان درست است و بايد آن را دنبال كنيم.» استاد هشترودي