تعریف و خاستگاه صنعت  نظرسنجی
    نظرسنجی مجموعه‌ای از اقدامات سازمان یافته و روش‌مند برای سنجش عقاید عمومی موجود در یک جامعه یا بخشی از آن است که نتایج آن مبین جهت‌گیری ذهنی روانی جامعه می باشد و از دستاوردهای حاصله از بکارگیری این اقدامات روش‌مند می توان برای توصیف وضعیت وبیان عوامل موثر بر شکل‌گیری نگرشهای عمومی و نیز ارتقاء کمی و کیفی جامعه یا سازمان استفاده نمود. نظرسنجی مجموعه‌ای از فنون، ابزارها، روش‌ها وتکنیک‌های رایج در پژوهشهای علوم رفتاری بویژه علوم اجتماعی، روان‌شناسی، علوم سیاسی است و از چارچوب‌ها و ابزارهای علومی مانند آمار ومدیریت نیز استفاده می‌کند. هدف اصلی از بکارگیری این مجموعه فنون سنجش ذهنیت‌ها، و گرایشها و جهت¬گیری¬های افکار و نظرات مردم، کارکنان یک سازمان و یا قشری از اجتماع است. ویژگی  اصلی این تکنیک‌ها «علمی بودن و فنی بودن» آنهاست به این معنی که این روشها ابزاری مناسب و قابل اعتماد برای فهم و توصیف وضع موجود بشمار می‌آید. صحت و سلامت این ابزارها در طول زمان، بتدریج و با تلفیق ‌یافته‌های مهم علمی از حوزه علم آمار و علوم اجتماعی حاصل شده است و با تکرار مستمر این ابزارها و مقایسه نتایج آن با داده‌های واقعی ارتقاء یافته و دقائق و جزئیات آن روشن شده است.
     در شرایط کنونی از این مجموع از فنون بعنوان «صنعت نظرسنجی» یاد می‌شود به این دلیل که اولاً این رشته از فعالیت بطور مستمر در جوامع در حال تکرار و تولید داده است. تکرار مکرر این فعالیت‌ها و تثبیت آن در جوامع مدرن آن را تبدیل به صنعت نموده است. از سوئی این صنعت بطور دائمی در حال تولید داده و اطلاعات است و همانند هر صنعت دیگر محصولات و خدمات استاندارد و یکسانی را تولید می‌نماید. این صنعت، هم چنین از خصلت فرایندی و تراکمی برخوردار است و فعالیت¬های آن به ترتیب و در یک فرایند (مانند خط تولید) انجام می‌پذیرد. بنابراین فن نظرسنجی را بدلیل حجم انبوه تولیدات (داده‌ها و اطلاعات)، ارائه محصولات استاندارد، یکسان و قابل قبول از نظر علمی و فرایندی بودن می‌توان تحت عنوان «صنعت نظرسنجی» تلقی کرد.
     شکل‌گیری صنعت نظرسنجی به طور مشخص پس از طرح و تکوین اولیه روشهای پژوهشی و شیوه¬های سنجش درعلوم اجتماعی بوده است و از هنگامی هویت مستقلی یافت که محققان بتدریج بجای سرشماری از فنون نمونه‌گیری بهره‌ گرفته و بصورت سریع و متفاوتی از داده‌های آن در رابطه با امور جاری بهره می‌گرفتند. پس از آن و با استمداد از روشها و تکنیک‌های رایج در رشته‌های آمار این صنعت رشد و توسعه فراوانی پیدا کرد. با این حال و بطور اساسی رشد صنعت نظرسنجی محصول بکارگیری مستقیم یاغیر مستقیم آن در دو  حوزه ذیل می‌باشد:
1- درحوزه تحقیقات بازار (Marketing Research) : در اینجا مدیران و مالکان واحدهای تولیدی صنعتی و خدماتی به منظور بهبود امور فروش، ارتقاء تجارت و بازرگانی در واحد خود و افزایش مشتریان و مصرف‌کنندگان و نیز سنجش مستمر رضایت مصرف‌کنندگان به صنعت نظرسنجی روی آورند، که در نهایت تکامل و توسعه این فنون موجب ارتقاء دانش بازاریابی نیز گردید. می‌توان گفت صنعت نظرسنجی یکی از ابزارهای اصلی مهم تحقیقات بازاریابی و تجارت محسوب می‌شود و بدون آن شکل‌گیری این حوزه علمی امکان ‌ناپذیر می‌بود. نظرسنجی در این حوزه مجموعه ابزارها و فنونی را شامل می‌شد که داده‌های اساسی در خصوص وضعیت بازار، نگرش مصرف‌کنندگان به محصول و ابعاد مختلف آن (مانند قیمت، توزیع و ...) را تولید می‌کرد.
هم چنین به مدد نظرسنجی فعالیت‌های تبلیغی واحدهای صنعتی مورد ارزیابی قرار گرفت و میزان اثربخشی این تبلیغات مورد بررسی عینی، دقیق و تجربی قرار می‌گرفت.
2- درحوزه تحلیل رفتار انتخاباتی: بی‌شک ریشه صنعت نظرسنجی در بطن دموکراسی‌های غربی منشاء داشته زیرا رقابت سیاسی سالم و مشارکت عمومی احزاب و گروه¬ها بدون این ابزار به سختی میسور بوده است. نظرسنجی‌ها بویژه نظرسنجی‌های انتخاباتی ابزار قابل اعتماد برای پیش‌بینی رفتار شهروندان در انتخابات بوده، پایگاه اجتماعی احزاب و گروه‌ها را نشان می‌دهد و در نهایت ابزاری برای کشف فهم سلایق موجود در جامعه تلقی می‌شود. کارکرد غیرمستقیم این صنعت جهت‌دهی و سمت‌دهی به احزاب سیاسی است. همانگونه که می‌دانیم رقباء سیاسی در نظام‌های سیاسی باز و دموکراتیک علاقه جدی به سنجش میزان گرایش‌های عمومی به خود ( یا رقباءشان) دارند. بنابراین نظرسنجی‌ها می‌تواند در این راستا موثر واقع شوند. سهم انتخابات در توسعه دانش نظرسنجی بویژه از این لحاظ است که از معدود نقاطی که می‌توان به ارزیابی میزان صحت و سقم داده‌های نظرسنجی پرداخت، انتخابات می‌باشد. چون در جریان انتخابات داده‌های واقعی ( در روند رای دهی) بدست می‌آید که امکان تطبیق ومقایسه آن با داده‌های نظرسنجی میسر است. این فشار غیر مستقیم و فضای هنجاری موجب شده تا پژوهشگران عرصه نظرسنجی به اعمال هر چه بیشتر دقت های فنی در امور شخصی همت گماشته و همواره درصدد ارتقاء سطح دانش تخصصی خود در این عرصه بر آیند.

کارکردهای صنعت نظرسنجی

     نظرسنجی بعنوان یک صنعت جدید محصول تحولات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و تجدد بوده و ابزاری مدرن برای اداره  و تمشیت جامعه جدید بطور کلی و سازمان‌های آن بطور خاص می‌باشد. باید گفت نظرسنجی بعنوان ابزار مدرن خاص جوامع مدرن است و با تحول و رشد جوامع و ورود عناصر مدرنیته بکارگیری آن نیز فزونی می‌گیرد. همانگونه که در فرایند تحولات جامعه ایرانی نیز می‌توان ملاحظه کرد به همراه رشد و توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه بتدریج نیاز به نظرسنجی و بکارگیری آن ضرورت می‌یابد. به همین قیاس درهر جا که مدیران ومسئولان و متولیان بخواهند به مقتضات شرایط جدید عمل نموده وتدابیر لازم را اتخاذ کنند، مجبورند به نظرسنجی روی آورند، حال چه برای افزایش تولید و محصول و رضایت مشتری باشد و چه بکارگیری نظرسنجی برای فهم پایگاه اجتماعی احزاب و رقباء سیاسی. در همین جا باید اضافه کرد تحولات اساسی پیش رو که مهمترین آن جهانی شدن (globalization) است به تدریج سازمان‌ها و دولت‌ها را مجبور به روی آوردن به صنعت نظرسنجی می‌نماید. چرا که جهانی شدن با ایجاد زمینه برای چرخش آزاد اطلاعات، ایده‌ها، کالاها، محصولات و حتی ارزشها، توانائی انتخاب و گزینش مردمان را افزایش می دهد. حال در این فضا تنها کسانی می‌توانند از این عرصه رقابت        سر بلند بیرون آیند که ضمن شناخت دقیق سلیقه مخاطب، مصرف‌کننده، مشتری و یا شهروندان بتوانند گرایش‌های آن را تغییر داده و در جهت اهداف مورد نظر خود سامان دهند. بر این اساس مهمترین کارکردهای صنعت نظرسنجی را می‌توان بنحو ذیل مورد بررسی قرار داد.

الف) ماموریت‌ها و کارکردهای عام صنعت سنجش افکار

1) دریافت وضعیت اجتماعی و فرهنگی جامعه مدرن (بنابراین نظرسنجی به اقتضاء جامعه مدرن است، از آنجا که این جوامع دائماً در حال تحول هستند).
2)  شناسائی افت و خیزها، نقاط بحرانی و حادثه خیز، حساسیتها، تنش‌ها، تناقض‌ها و شناسائی روندها.
3) ارائه تصویر افکار عمومی (بنابراین سازمان سنجش افکار یک سازمان رسانه‌ای است که به تولید پیام‌هائی در زمینه افکار عمومی اشتغال دارد.)

ب) کارکرد صنعت افکارسنجی در حوزه سازمان‌ها:

1) شناخت مخاطب ( یا شناخت محیط): بررسی نیازها، علائق، اولویت‌ها، ذائقه¬ها و سلیقه‌های لایه لایه، متفاوت و متنوع مخاطبان، میزان تاثیرپذیری از سازمان، نگرش احساسی مخاطب نسبت به سازمان، که موجب  دو تاثیر می‌شود:
ـ انطباق سازمان با محیط و مخاطب 
ـ ایجاد تفاهم، مشتری مداری و توجه به ارباب رجوع و مشتریان
2) الزام سازمان¬ها به پاسخگوئی و تقویت حسن مسئولیت اجتماعی در سازمان‌ها
نظرسنجی حس واکنش‌پذیری را در مدیران سازمان‌ها افزایش می‌دهد و موجب اجتماعی شدن سازمان می‌شود. هم چنین موجب ارتقاء کیفیت خدمات سازمان می‌شود چون فرایندهای بازخوردی را تقویت می‌کند.
3) تعیین و تدوین سیاست¬ها و برنامه‌ها در سازمان‌ها (از طریق ایجاد مبانی لازم)
4) ارزیابی پیامدها و نتایج سیاست‌ها و برنامه‌های اجراء شده
5) تقویت بازاریابی، فروش، تجارت و فرایند حفظ مشتری در صنایع و خدمات

 ج: کارکردهای نظرسنجی در حوزه سیاست:

 ابزارهای رایج و سنتی فهم جهت‌گیری‌های عمومی و سیاسی مردم برای مقامات سیاسی در طول زمان و بر حسب مبانی ایدئولوژیک و گرایش‌های خاص حکومت‌ها و نیز میزان مشروعیت و مقبولیت عمومی آنها متفاوت بوده است. بر اساس بررسی اجمالی و تاریخی عملکرد، حکومت‌ها و نیز الگوی مسلط و قابل قبول آنها برای فهم جهت‌گیری‌های عمومی مردمانشان، می‌توان به چند الگو رایج در نظام‌های سیاسی مختلف اشاره کرد.

الگوی اول:
تعدادی از حکومت ها از اشکال مشارکت توده‌ای مانند تجمعات، راهپیمائی‌ها و مجامع رسمی و نیمه رسمی به عنوان دماسنج و میزان¬الحراره جهت‌گیری عمومی مردم یاد می‌کنند. در این الگو مدیران و حکومت‌گران این گونه تجمعات را به له یا علیه خویش تفسیر می‌کنند و بر اساس آن جو تبلیغاتی خاص در راستای برجسته‌سازی ویا نادیده گرفتن آن بوجود می‌آورند. این روش در بسیاری از حکومت‌ها رایج بوده و هست و بعنوان ابزار شناخت ذهنیت جامعه مورد توجه قرار می‌گیرد. این الگو البته در ذات خود مشکلات دارد از آن جمله اینکه :
1ـ این تجمعات می‌تواند سازمان یافته توسعه حکومت یا اپوزسیون و (یا رقباء) باشد و نمی‌تواند مبین جهت‌گیری عمومی  جامعه می‌باشد.
2ـ این تجمعات غیر قابل تعمیم است چون بخشی از افراد جامعه که برانگیخته، تحریک و یا بسیج شده باشند در آن شرکت می‌کنند و فرصت یکسان برای حضور همگان در آن فراهم نیست.
3ـ انگیزه‌ها و دلایل شرکت‌کنندگان در این مراسم را نمی‌توان به دقت دریافت و بر اساس ظاهر رفتارها نمی‌توان آنها را تحلیل کرد.

الگوی دوم:
فعالیت‌های رسانه‌ها، احزاب و نهادهای مدنی. شعارها و مضامین مورد پی‌گیری جریانات سیاسی و رسانه‌ای نیز نمی‌تواند گویای تقاضاهای واقعی و صحیح جامعه باشد. چرا این که تحرکات عمدتاً بر اساس مبانی ایدئولوژیک گروه¬ها، رسانه‌ها و یا منافع خاص آنها می‌باشد. بنابراین نمی‌تواند گویای جهت‌گیری واقعی و عینی مردم باشد احزاب و رقباء سیاسی سعی می‌کنند منویات خود را بر مردم تحمیل کنند و خود را نماینده عموم معرفی کنند. حتی در صورتی که این ادعا صحیح باشد، نمی‌توان این منشاء نسبت نمایندگی را مستمر و همواره در نظر داشت چون در بسیاری از مواقع گرایش‌های عمومی جامعه پس از مدتی بسرعت تغییر یافته و متحول می‌شوند.
بنابراین ادعای نمایندگی افکار عمومی از سوی احزاب و رسانه¬ها در صورت صحت اولیه آن، دائمی نیست. بر این اساس این ادعا صحیح، دقیق و کامل تلقی نمی¬شود.

الگوی سوم:
انتخابات، رفراندوم و مراجعه مستقیم به آراء عمومی. در نظام¬های سیاسی مدرن از روش‌های فوق برای کشف جهت‌گیری‌های عمومی بهره گرفته می‌شود که هر چند به اصول بنیادی دموکراسی نزدیک‌اند اما بنابه دلایل ذیل استفاده از این روش‌ها برای فهم جهت‌گیری عمومی مردم امکان‌پذیر نیست:
1- تحول مستمر شرایط و ذهنیات جامعه که نیاز مستمر به تکرار این روشها را موجب شود.
2- تعدد مسائل مهم که بایستی دربارة آنها به آراء عمومی مراجعه کرد.
3- هزینه‌ سرسام‌آور انتخابات و رفراندوم که موجب ایجاد فشار بر بودجه عمومی کشورها می‌شود.
4- از لحاظ علمی به کارگیری این روشها غیر ضروری است (به همان دلایلی که سرشماری در بسیار مواقع غیر عقلانی است)
لذا با توجه به مجموعه اشکالات و آسیب‌های وارده بر سه الگوی متداول فوق‌الذکر «به نظر می‌آید صنعت نظرسنجی کارآمدترین ابزار برای فهم نگرش‌های عمومی موجود در جامعه است». نظرسنجی بنا به دلایل ذیل مشخصاً جانشین بایسته‌ای برای الگوهای سه‌گانه فوق‌ می باشد.

محسنات، مزایا و ویژگی‌های ذاتی نظرسنجی
1ـ دقت علمی: نظرسنجی در نهایت در حوزه پژوهش‌های اجتماعی قرار می‌گیرد و بایستی از اصول و قواعد تخصصی آن پیروی ‌نماید. بنابراین رعایت کلیه ملاحظات فنی و تخصصی در تمامی مراحل آن ضروری است. این فعالیتها بایستی کاملاً بر اساس اصول پذیرفته شده ، تخصصی و دانشگاهی  صورت گرفته، ضمن آنکه بدلیل رعایت سایر ویژگی‌های ذاتی در کار نظرسنجی رعایت اصل دقت علمی به سختی امکان‌پذیر می‌شود چرا که در سایر پژوهشها «زمان» بعنوان یک متغیر تحت کنترل است. شاخص اصلی دقت در نظرسنجی مقایسه آن با امر واقع و بیرونی است. به عبارتی بهترین ملاک ارزیابی میزان دقت، تطابق نتایج و نظرسنجی، داده‌های واقعی و عینی است. در هر حال یک ویژگی‌ اصلی نظرسنجی‌ها بکارگیری به روز‌ترین، کارآمدترین و متناسب‌ترین تکنیک‌ها درهر حوزه می‌باشد تا گویای تمام نمای واقعیت باشد.
2ـ سرعت: معمولاً مدیران ارشد، مسئولان سازمان‌ها، رسانه‌ها، افکار عمومی به فوریت نیازمند اطلاعات وداده‌ها و گزارش‌های نظرسنجی هستند. بنابراین موسسات و محققان نظرسنجی باید به سرعت به این نیاز پاسخ دهند. برخلاف سایر پژوهشهای علوم انسانی که رعایت زمان در آن ضرورت ندارد. در نظرسنجی ها رعایت این اصل ضرورت دارد، زیرا چه بسا طولانی شدن یا به تاخیر افتادن در ارائه و انتشار نتایج موجب بی‌تاثیر شدن آنها می‌شود.
3ـ هزینه: انتظار بر آن است که موسسات نظرسنجی طرح‌های خود را با کمترین هزینه انجام دهند چرا که این طرح‌ها نیازمند مطالعات اکتشافی وسیع هستند ضن آنکه بدلیل ایجاد سازمان تخصصی، بسیاری از هزینه‌های سربار ایجاد      نمی شوند.
4ـ اصل محرومیت: چون داده‌ها بویژه داده‌های تجاری و بازرگانی‌ یا انتخاباتی مبنای رقابت بشمار می‌آیند موسسات باید داده‌ها را انحصاراً در اختیار کارفرما قرار دهند. در سایر موضوعات نیز نباید داده‌ها را براحتی منتشر کرد زیرا چه بسا موجب تضعیف موقعیت و مدیریت یک سازمان در افکار عمومی می‌شود. هم چنین عدم سوگیری سیاسی سازمانی نیز ضرورت انکارناپذیر تلقی می‌شود.
5ـ فراگیری ملی: برای رعایت اصلی تعمیم در پروژه های نظرسنجی این سازمان‌ها باید بتوانند طرح‌های نمونه‌گیری در سطح ملی را اجرا کند و از خلال آن بتواند از تمامی مراکز استانها، شهرستانها و روستاها داده گردآوری کند.

فرایند یا مراحل اجرا
فرایند تولید یک گزارش نظرسنجی شباهت فراوانی با فرایند اجرا یک طرح پیمایشی Survey در علوم اجتماعی دارد و بایستی تمامی آن مراحل و با همان دقت‌ها و ملاحظات اجرا شود. با این وجود بنا به شرایط و ویزگی‌های خاص حاکم بر طرح‌های نظرسنجی ملاحظات و نکات ویژه‌ای در هر مرحله از اجرای  طرح نظرسنجی وجود دارد که رعایت آن‌ها ضروری می‌نماید.  با تذکر این نکته که کاربرد نظرسنجی‌ها در دو حوزه مشخص ذیل، به لحاظ تکنیکی، قابل بررسی است این فرایند قابل ارائه است.
1- نظرسنجی بعنوان بخشی از یک طرح پیمایشی یامطالعاتی وسیع‌تر. برای مثال در طرح‌های مطالعات اقتصادی و اجتماعی شهرسازی، نظرسنجی بخشی از یک طرح بزرگ‌تر است که داده‌های اساسی یا جانبی را برای سایر بخش‌های پروژه فراهم می‌آورد.
2- نظرسنجی بعنوان یک فعالیت مستقل پژوهشی. در اینجا نفس داده‌ها و یافته‌های طرح نظرسنجی مورد نیاز کارفرما یا موسسه نظرسنجی است.
با این مقدمه فرایند عملی وعلمی اجرا یک طرح نظرسنجی به قرار ذیل است:
مرحله اول:
 یک طرح نظرسنجی معمولاً با وضعیت¬های ذیل آغاز می‌شود:
1- وقوع یک حادثه یا رویداد سیاسی ، اجتماعی، ورزشی، اقتصادی یا طبیعی.
2- تهیه یک شرح خدمات مدون و تعریف شده به پیشنهاد کارفرما یا بوسیله سازمان نظرسنجی.
3- اجرا مکرر (پانل) موضوعات قبلی برای مثال در انتخابات (برای مقایسه داده‌های گذشته با داده‌های جدید).
4- تهیه سوالات با مجوزهای مشخص پژوهشی ( مانند سایر طرح‌های پیمایشی).
5- بیان یک نقطه ضعف، بحران ویا آسیب اجتماعی سیاسی که بایستی با نظرسنجی آن را مطرح نموده و به آن دامن زد تا موجی در افکار عمومی جامعه یا مسئولین بوجود آید.
6- یکی از نکات مهم در اجرای طرح نظرسنجی انتخاب موضوعی است که قابلیت نظرسنجی داشته باشد. باید گفت هر موضوعی هنگامی قابل نظرسنجی می‌شود که افکار عمومی درباره آن سوگیری و جهت‌گیری خاص داشته باشد وگرنه افکار عمومی  نمی‌تواند درباره موضوعی که هنوز درباره آن در محافل عمومی یا خصوصی گفتگوئی و مباحثی در نگرفته است، قضاوت داشته باشد چه رسد به آنکه قابل سنجش هم شده باشد.

مرحله دوم : مطالعات اکتشافی
هر چند در نگاه نخست طرح نظرسنجی فاقد عمق و جهات تحلیلی در نظر گرفته می‌شود اما در هر حال محققان نظرسنجی بایستی سریعاً و در فرصت کوتاه تمامی ادبیات، تئوری‌ها و رویکردهای موجود را بررسی نموده و به ویژه پرسشنامه‌ها و ابزارهای موجود را که برای سنجش مفهوم یا متغیرهای تحت بررسی تهیه شده‌اند مورد بررسی قرار دهند و بتدریج تعریف عملیاتی و شاخص‌های قابل بررسی را مشخص نمایند.
نکته حائز اهمیت دراینجا توجه به تفاوت های طرح پیمایشی بطورکلی با طرح نظرسنجی است که در این رابطه توجه به مسائل ذیل ضرورت دارد.
1- نظرسنجی‌ها، ماهیتاً یکی از انواع طرح‌های پیمایشی است که باید از قالب‌های آن پیروی کند. بنابراین مرز مشخصی بین این دو حوزه وجود ندارد.
2- در نظرسنجی‌ها کمتر نکات تبیینی مورد توجه قرار می‌گیرد و هدف عمده ارائه توصیفی از نگرش‌های موجود است. بنابراین مدل تئوریک یا چارچوب نظری در طرح‌های نظرسنجی ضرورت ندارد.
3- در نظرسنجی، هدف سنجش عقاید و افکار و نظرات است. در حالیکه در مطالعات پیمایشی امکان استفاده از داده‌های ثانویه نیز وجود دارد. همچنین متغیرهای ساختاری نیز کمتر در مطالعات نظرسنجی دخالت داده می‌شوند.
4- عامل زمان وسرعت در نظرسنجی اصل غالب است.
5- در نظرسنجی ها مرور تئوری‌ها و ادبیات موجود ضرورت ندارد. بلکه هدف نهائی تهیه یک  ابزار استاندارد است هر چند این خود متکی بر مطالعات عمیق اولیه است.
6- بر همین منوال در نظرسنجی طرح فرضیات ضرورت ندارد. هر چند محققان یک خط فکری معین را دنبال می‌نمایند.

مرحله سوم : تهیه متغیرها و شاخص‌ها
    محقق نظرسنجی باید بلافاصله و بر اساس مطالعات اولیه، نیاز سفارش دهنده و متقاضیان موجود (سیاسی، اجتماعی و ...) جدول متغیرها و شاخص‌ها را ترسیم نموده و به توافق در خصوص آن نائل آید. دقت در تفکیک دامنه متغیرها از همدیگر و پرهیز از تداخل آنها ضرورت دارد. در طرح‌های نظرسنجی بجای مدل تئوریک ارائه یک مدل مفهومی که مشتمل بر تمامی متغیرها و شاخص‌های مربوطه باشد ضرورت دارد.

مرحله چهارم: طراحی پرسشنامه اولیه
تهیه ابراز سنجش مهمترین مرحله یک طرح نظرسنجی است. در اینجا رعایت اصول کلی طراحی پرسشنامه حائز اهمیت است. در پرسشنامه سوالات هر چند متغیر باید جداگانه در نظر گرفته شوند. سوالات طیف‌گونه، گویه‌ای و مستقیم و نیز سوالات زمینه‌ای یا خصیصه‌ای باید مشخص شوند. بر حسب نوع سوالات، گزینه‌ها یا پاسخ‌های بسته و باز مشخص شوند. ترتیب سوالات با دقت بررسی شود. مقدمه اعتماد برانگیز و نیز گویا تهیه شود. پرسش‌ها مشخص شود و لحن سوالات بر اساس اینکه آیا مصاحبه توسط پرسشگر صورت می گیرد یا اینکه پاسخگو راساً جواب می‌دهد، طراحی شود. دقت در مسائل جانبی مانند کدگذاری، انتخاب قلم‌ها، طراحی صفحات و نحوه حروف‌چینی نیز ملاحظات اساسی در این مرحله بشمار می‌آیند. سوالات پرسشنامه نظرسنجی باید روشن، شفاف و واضح باشد.

مرحله پنجم: آزمون پرسشنامه
مانند هر ابزار دیگر پرسشنامه اولیه باید در یک جامعه محدود با حجم حداقل 30 پاسخگو شود تا میزان روائی و اعتبار تک¬تک سوالات و کلیت پرسشنامه ارزیابی گردد. علاوه بر آزمون‌های آماری مهم و رایجی مثل آلفای کرونباخ و تحلیل عاملی، باید از پرسشگران در این مرحله از کار درخواست کرد پیرامون نکات ذیل به تیم محقق گزارش دهند.
1- تمایل پاسخگویان به مشارکت در مصاحبه چقدر است؟
2- سوالات دشوار پرسشنامه کدامند؟
3- سوالات حساس از نظر پاسخگو کدامند؟
4- با توجه به حجم پرسشنامه میزان خسته‌کنندگی پرسشنامه چقدر است؟
5- زمان تکمیل پرسشنامه چقدر طول می کشد؟ (این موضوع در تعیین حجم پرسشنامه و برنامه‌ریزی برای مرحله پرسشگری و تقسیم زمان کار پرسشگران مهم است).
6- آیا پرسش‌ها در پرسشنامه بجا انتخاب شده‌اند؟
بر اساس تحلیل آماری که برای بررسی اعتبار پرسشنامه بدست آمده و نیز قضاوت داوران ( معمولاً سایر محققان و یا کارشناسان سازمان سفارش دهنده) و نیز گزارشات کتبی و شفاهی پرسشگران، تیم تحقیق در این مرحله پرسشنامه را اصلاح و آماده اجراء می‌نماید.

مرحله ششم: تهیه طرح یا چارچوب نمونه‌گیری
یکی از فرایندهای اصلی هر طرح نظرسنجی تهیه چارچوب نمونه‌گیری است. دراین طرح بایستی نکات ذیل با دقت و وسواس مورد توجه قرار گیرد.
1- تعریف و حدود جامعه آماری تحقیق (از حیث قشر، شغل، دامنه سنی، سرپرست خانوار بودن یا نبودن، محل سکونت و ...)
2- تعیین واریانس متغیر یا متغیرهای اصلی تحقیق بر اساس برآورد ذهنی، مطالعات قبلی و یا یافته‌های به دست آمده در مرحله تست پرسشنامه
3- میزان (درصد) خطای پذیرفته شده
4- فرمول آماری انتخاب شده برای نمونه‌گیری (معمولاً از فرمول کوکران استفاده می‌شود)
5- حجم نمونه
6- شیوه نمونه‌گیری انتخاب شده
7- پارامتر جانبی بودجه و اعتبارات کلی طرح که در تعیین حجم نمونه موثراند
8- پارامتر جانبی سرعت که در تعیین حجم نمونه موثراند.
9- پارامتر دسترسی به پاسخگو و نحوۀ و امکان دسترسی به پاسخگو
10- نحوه انتخاب پاسخگو (در یک خانواده یا گروه) که معمولاً بر اساس جدول شطرنجی صورت می‌پذیرد.
11- نحوه توزیع نمونه در شهرها یا روستاها در کارخانجات یا کارگاه های تحت پوشش، در حوزه‌های ستادی ، اداری یا عملیاتی در دانشکده‌های مختلف و...
همه این نکات و ملاحظات بایستی در طرح نمونه‌گیری بررسی و مشخص شوند و توافق مشخص در خصوص آنها به ویژه با سفارش دهنده یا ناظر) صورت گیرد. برای چنین کاری موسسات نظرسنجی باید داده‌های پایه‌ای Data base را قبلاً تهیه و در اختیار داشته باشند.
النهایه در این مرحله باید نقشه‌ها و داده‌های جمعیتی ( برای طرح‌های نظرسنجی ملی با مواردی که عموم مردم پاسخگو هستند) تهیه و تکثیر و آماده شوند.

مرحله هفتم: اجراء عملیات پرسشگری
علی‌القاعده موسسات نظرسنجی باید دارای تیم حرفه‌ای نسبتاً ثابت پرسشگری باشند و چون طرح‌های موازی در موسسات نظرسنجی اجراء می‌شود تعداد زیاد پرسشگر در این موسسات موضوع مهمی تلقی می‌شود. این پرسشگران باید :
1) در رشته‌های علوم رفتاری تحصیل کرده باشند (حداقل لیسانس)
2) آموزش‌های اولیه و حین خدمت را فرا گرفته باشند
3) حداقل تجربه پرسشگری سه  طرح راداشته باشند
4) در دسترس باشند
5) قبلاً ارزیابی و کنترل شده باشند (برای ارزیابی قابلیت اعتماد)
6) بر اساس سوابق،حیطه تخصصی و مورد علاقه‌ پرسشگران معلوم باشد و حتی‌الامکان بر اساس این ملاک‌ها انتخاب شوند.
بر این اساس اقدامات ذیل باید صورت پذیرد:
1- انتخاب پرسشگران و دعوت از آنها
2- تشکیل جلسه توجیهی در خصوص پرسشنامه توسط تیم تحقیق و آموزش اهداف و سوالات پرسشنامه به تفکیک
3- ارائه طرح نمونه‌گیری و تقسیم نمونه‌ها بین آنها
4- ایجاد هماهنگی قانونی و رسمی با مراجع ذیربط (مدیریت سازمان ذیربط، نیروی انتظامی و سایر مراجع)
5- تعیین زمان عودت پرسشنامه‌هاو اعزام پرسشگران
6- تکمیل پرسشنامه‌ها توسط پرسشگران
7- کنترل صوری و ظاهری پرسشنامه‌های هر پرسشگر
8- کنترل میدانی و مشاهده ای کار پرسشگران (از طریق مراجعه غیرمستقیم به آدرس¬ها)
9- کنترل آماری پرسشنامه‌های هر پرسشگر ( و کل پرسشنامه‌ها)
10- اعمال سایر انواع روشهای کنترل پرسشگر و یا کنترل پرسشنامه
11- حذف و ابطال پرسشنامه‌های غیرقابل تحلیل
12- تکمیل جداول ارزیابی (برای هر پرسشگر) برای انتخاب پرسشگران برتر و حذف پرسشگران ضعیف (برای طرح¬های بعدی و نیز حذف پرسشنامه¬های کم¬اعتبار) در هنگام تحلیل
13- تکمیل جدول هزینه‌هاو دستمزد پرسشگران
14-  پرداخت دستمزدهای پرسشگران

مرحله هشتم : ورود داده‌ها
هر موسسه نظرسنجی باید دارای سایت مستقل برای ورود داده‌ها Data Enter و نیز متصدیان حرفه‌ای، دقیق، مسلط و سریع برای ورود سریع اطلاعات در سیستم های کامپیوتری باشد. علاوه بر این استفاده از نرم‌افزارهای جدید که میزان خطا در ورود اطلاعات را بشدت کاهش می‌دهند نکات مهم هستند. یک سازمان نظرسنجی باید توانائی ورود حداقل 1000 پرسشنامه 30 آیتمی را در یک روز داشته باشد که این امر مستلزم برخورداری از تعداد زیادی سیستم، نیروهای حرفه‌ای، نرم‌افزارهای مناسب و اعمال مدیریت جدی است.

مرحله نهم : اخذ خروجی و تهیه گزارش
بلافاصله داده‌های بدست آمده باید تبدیل به ارقام وجداول معنی‌دار و قابل تفسیر شوند. به این منظور باید ابتدا خروجی‌های اولیه (در قالب جداول توصیفی و نیز میانگین و سایر شاخص‌های مرکزی) اخذ شود. سپس بر اساس آنها داده¬ها تیمار و اصلاح شوند و خروجی مجدد گرفته شود. هم چنین تلفیق سوالات و گویه‌های مرتبط با هم نیز باید صورت پذیرد. مجدداً از تکنیک‌های آماری مثل تحلیل عاملی و نیز انواع همبستگی‌های آماری (برحسب ماهیت سوالات) باید در این مرحله استفاده کرد. پس بر اساس این یافته‌ها گزارش تدوین می‌شود. توضیحات باید ذیل جداول یا نمودارها بیاید (البته یکی از اینها باید انتخاب شود تا حجم گزارش بی‌جهت بالا نرود). تحلیل‌ها بایستی کاملاً مبتنی بر داده‌ها باشد و طبق معمول از انتقال ذهنیت محقق بشدت پرهیز شود. در این مرحله می‌توان از تمامی تکنیک‌های آماری موجود حسب نیاز بهره برد. ضمناً در هر گزارش نظرسنجی باید شناسنامه، چکیده یک نسخه‌ای و روش تحقیق آورده شود.

مرحله دهم : مسائل پس از گزارش
یک گزارش نظرسنجی باید بخوبی و با وسواس منتشر یا ارائه شود تا اهداف اولیه تامین گردد. به تجربه ثابت شده است که اگر در این مرحله اهمال و بی‌توجهی صورت گیرد کل مطالعه ناکام خواهد بود. شرکت فعال تیم تحقیق در سازمان سفارش دهنده و سطوح مدیریت آن سازمان، ارائه گرافیکی گزارش، پی‌گیری امور اجرائی و تغییرات ناشی از نتایج برای کاربردی شدن گزارش حائز اهمیت است.
در طرح‌های نظرسنجی خویش‌فرمائی نیز تعامل مثبت با رسانه‌ها و مطبوعات در توزیع موثر گزارش حائز اهمیت است.م/د
                                                                                                         ابراهیم حاجیانی
                                                               رییس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران"ایسپا"