مقـدمـه
شکوفایی و نوآوری دو واژه ای است که سال نو با آنها آغاز شد ، آغازی که پایان ندارد و منطق نو شدن با استمرار خلاقیت و نوآوری می بایست در قالب اقدام فرهنگی به عنوان گفتمان غالب در جامعه ، نهادینه شود . برخورداری از ایرانی سر زنده و شاداب در گرو نو شدن مکرر است . هر چند که تغییر، الزاماً نوآوری نیست ولی هر نوآوری مستلزم تغییر است .
نامگذاری حکیمانه سال 87 توسط مقام معظم رهبری به عنوان سال شکوفایی و نوآوری بر گرفته از اندیشه
ژرف نگر ، آینده نگر و تیز بین معظم له در مسیر توسعه پایدار کشور است .
لازمه توسعه ایران اسلامی با الگوی بومی ، متناسب با اعتقادات اسلامی و  اقتضائات ملی ، تکیه بر هوش و استعداد نه فقط نخبگان ایرانی که همه ایرانیان است و این مهم حدود و ثغور جغرافیایی را بر نمی تابد .
وقوع رخداد عظیم انقلاب اسلامی و افتخار سربلندی و پیروزی در هشت سال جنگ نا برابر و ناجوانمردانه تحمیلی مدعیان صلح جهانی و دموکراسی و بشر دوستی ، دو سند روشن و بارز اثبات شعار"ما می توانیم " است . اما تداوم این موفقیت ها در گرو تبدیل "ما می توانیم " به شعار ملی و عزم ملی است و خود رهین فرهنگ سازی گسترده با ساختار مهندسی علمی است .
تحقق فرمایش مقام معظم رهبری در خصوص خلاقیت و نوآوری برای توسعه پایدار و تعالی ایران اسلامی، مستلزم نگاه علمی ، منطقی ، پویا ، همه جانبه و مستمر در قالب سند چشم انداز بیست ساله نظام است . ظهور و بروز خلاقیت ( تولید ایده ) و نوآوری ( کاربست ایده ) در گرو ایجاد شرایط متناسب  با آن است .
نوآوری، مستلزم خلاقیت و خلاقیت نیازمند بستر مناسب است . باید شرایط را برای نوآوری محقق ساخت و مهمترین اقدام  در این مسیر سالم سازی و بازگشت سلامت به نظام بیمار اداری کشور است که بعضاً به جای آنکه مشوق و قائل به خلاقیت و نوآوری باشد، مانع ایده پردازی و نوآوری است .

تعریف خلاقیت :
خلاقیت واژه عربی است که ریشه آن " خلق" به معنی آفریدن است . در لغت نامه دهخدا خلاقیت ، خلق کردن و بوجود آوردن است و خلاق شخصی است که دارای عقاید نو باشد .
 گیلفورد ، خلاقیت را مجموعه ای از توانایی ها و خصیصه هایی  می داند که موجب تفکر خلاق می شود .
در برخی دیگر از تعاریف ، خلاقیت معادل با حل مسائل تلقی شده که در اشکال مختلف هنری ، علمی و اجتماعی ظاهر می شود .
به نظر وایزبرگ(1) ، خلاقیت زمانی شکل می گیرد که فرد راه حل تازه ای برای مساله ای که با آن روبرو شده بکار ببرد.( حسینی، 1380)
با عنایت به تعاریف و تعابیر متعدد از خلاقیت می توان گفت ارائه تعریفی جامع و مانع از خلاقیت که همه ابعاد و کنش های آن را شامل شود اگر غیر ممکن نباشد ، فوق العاده مشکل است .
خلاقیت در واقع ، مجموع عوامل شخصی ، فرایند و محصول است که در یک محیط اجتماعی در تعاملند .هسته اصلی یا عامل مشترک در همه تعاریف مربوط به خلاقیت ، " ایجاد چیز جدید و با ارزش است " .
بنابراین می توان گفت خلاقیت به معنای خلق کردن چیزی تازه و منحصر به فرد است که به گونه ای مناسب و مفید موجب حل یک مساله ، سوال یا نیاز علمی ، صنعتی و یا اجتماعی شود . ( پیر خایفی، 1383)
آن چه در ایجاد چیز جدید یا طرح جدید و به طور کلی در فرایند خلاقیت اهمیت دارد تفکر است ؛ زیرا خلاقیت یک نوع فعالیت فکری است .

1. Weisberg
خلاقیت ، موضوع جالب توجه و بحث انگیزی است و پرسش های بسیاری در مورد آن مطرح است . به عنوان مثال تعریف صحیح خلاقیت کدام است ؟
- آیا خلاقیت، ارثی است یا اکتسابی ؟
- آیا خلاقیت مترادف با هوش است یا اینکه با آن متفاوت است ؟
- خلاقیت با تغییر و نوآوری چه تفاوتی دارد ؟
- چه نظریه هایی تا کنون در باره خلاقیت بیان شده است ؟
- ویژگی های اشخاص خلاق کدام است ؟
-  چگونه می توان خلاقیت را آموزش داد ؟
- فنون و تکنیک های افزایش خلاقیت کدام است ؟
- ویژگی های سازمان خلاق چیست؟
- مدیران سازمان های خلاق چه ویژگی هایی دارند ؟
- ویژگی های سازمان آموزشی خلاق کدام است ؟
- چگونه می توان خلاقیت را اندازه گیری کرد ؟
خلاقیت ، به عنوان استعدادی قدرتمند در نهاد آدمی از همان دوران کودکی وجود دارد . به قول راجرز (1) (1977)  آدمی ذاتاً خلاق متولد می شود . با این حال خلاقیت در مراحل ابتدایی زندگی تکامل یافته نیست و به همین دلیل نیاز به توجه ، هدایت و تربیت است .( پیر خایفی، 1379)
نقش و اهمیت خلاقیت و نوآوری را می توان از سه جنبه کلی ، فردی و سازمانی به شرح ذیل مورد بررسی قرار داد :
الف- نقش و اهمیت خلاقیت از جنبه کلی و عمومی 
1. خلاقیت و نوآوری یکی از اساسی ترین و بنیادی ترین ویژگی های خاص انسان است
2. مجموعه تمدن انسان محصول خلاقیت ها و نوآوری های انسان است .
3. ادامه حیات انسان بدون خلاقیت و نوآوری امکان پذیر نیست .
4. خلاقیت و نوآوری یکی از اصلی ترین اهداف تعلیم و تربیت است .

.................................................................................................................................................................................................

1-Rogers

5. خلاقیت و نوآوری عامل بهبود مستمر کیفیت زندگی و افزایش رفاه و آسودگی و رفع مشکلات و موانع است .
6. خلاقیت و نوآوری موجبات رشد و توسعه اقتصادی ، علمی و صنعتی را فراهم می سازد .
7. همه سازمان ها،کارخانه ها و کلیه تولیدات، محصولات و خدمات حاصل خلاقیت و نوآوری است .
8. جوامع پیشرفته تر دارای خلاقیت و نوآوری های بیشتری هستند .

ب- نقش و اهمیت خلاقیت و نوآوری از جنبه فردی
1. خلاقیت و نوآوری عامل رشد و شکوفایی استعدادها و سوق دهنده به سوی خود شکوفایی است .
2. خلاقیت و نوآوری در رشد و ظهور مهارت ها مانند مهارت های حل مساله، خود آگاهی و مهارت های هنری ، حرکتی، علمی و مکانیکی موثر است .
3. خلاقیت و نوآوری از طریق ایجاد زمینه های انعطاف پذیری ذهنی و رفتاری در توسعه روابط اجتماعی نقش بسزایی دارد .
4. خلاقیت و نوآوری عامل موفقیت های فردی ، شغلی و اجتماعی است .
5. خلاقیت و نوآوری زمینه های کنجکاوی ، تلاش و تفکر را نیز فراهم می آورد .
6. خلاقیت و نوآوری باعث ارتقای سطح بهداشت روانی افراد می شود .
ج- نقش و اهمیت خلاقیت و نوآوری از جنبه سازمانی
1. خلاقیت و نوآوری عامل پیدایش سازمان است .
2. خلاقیت و نوآوری ، تولیدات و خدمات را توسعه می دهد .
3. خلاقیت و نوآوری عامل افزایش کمیت ، تنوع تولیدات و خدمات است .
4. خلاقیت و نوآوری موجب افزایش کیفیت تولیدات و خدمات و موفقیت در رقابت می شود .
5. خلاقیت و نوآوری موجب کاهش هزینه ، ضایعات و اتلاف منابع می گردد.
6. خلاقیت و نوآوری ، انگیزش کاری کارکنان سازمان را افزایش می دهد .

با توجه به اهمیت تفکر است که امروزه یکی از مباحث مهم علم روان شناسی به خصوص روان شناسی شناختی ، یاد گیری و تفکر است که در آن  به موضوعاتی چون تعریف تفکر ، جنبه های تفکر ، انواع تفکر ، روش های تقویت و رشد تفکر به صورت علمی پرداخته می شود .
اینک باید ببینیم تفکر چیست ؟ و روش های آن کدام است ؟
تفکر در مفهوم وسیع کلمه به معنای جستجوی شعور و آگاهی است ، شعوری که هم معطوف به دستیابی معرفت موجود و ارزش یابی آن است و هم معطوف به تولید معرفت جدید ( شعبانی ، 1382)
تفکر شکل بسیار پیچیده رفتار انسان و عالی ترین شکل فعالیت عقلی و ذهنی است .
تفکر عادی و تفکر خلاق
آن چه تفکر خلاق را از تفکر عادی جدا می کند ، مربوط به اصالت و تازگی نظر یا فرضیه ای است که فرد مبتکر عرضه می دارد . در تفکر عادی ، فرد معمولاً از تجربیات قبلی خود استفاده می کند ، آن ها را در زمینه و طرح جدیدی قرار می دهد و با تغییر شکل و سازمان آنها در حل مسائل ، از آنها استفاده می کند .
در تفکر خلاق ، راه های غیر عادی و معمولی ، نظر فرد را به خود جلب می کند . ممکن است فرد ، مساله تازه ای را مطرح کند یا فرضیه های کاملاً غیر عادی که بالنسبه مورد قبول دیگران است ارائه نماید .
مراحل تفکر خلاق
اسبورن (1) فرایند حل خلاق مسائل را شامل سه مرحله اصلی می دانست که عبارتند از :
1. حقیقت یابی ( تعریف مساله و آماده سازی )
2. ایده یابی ( ایده سازی و ایده پروری )
3. راه حل یابی ( ارزیابی و گزینش )
تفکر واگرا – تفکر همگرا
گیلفورد در بیان نظریه ساخت ذهنی خود گفته است که ویژگی مهم تفکر آفریننده ، واگرایی آن است . او به طور کلی شیوه تفکر آدمیان را به دو دسته واگرا (2)و هم گرا (3) تقسیم کرده است .در تفکر همگرا ، نتیجه تفکر از قبل معلوم است . اما در تفکر واگرا ، جواب قطعی وجود ندارد و تعداد زیادی جواب ، موجود است که از نظر منطقی هر یک از آنها ممکن است درست باشد وی کلید خلاقیت را در تفکر واگرا می داند . گیلفورد تفکر واگرا را با سه ویژگی :
- انعطاف پذیری یا نرمش (4) : تولید اندیشه های متنوع و غیر معمول و راه حل های مختلف برای یک مسئله
- تازگی ( اصالت ) (5): استفاده از راه حل های منحصر به فرد و نو
- سیالی ( روانی ) (6): تولید تعدادی اندیشه در یک زمان معین

.......................................................................................................................................................................................................

-1 osborn                                               2- Divergent thinking                                     3- Convergent thinking      
4- Flexibility                                           5- Originality                                                     6- Fluency
 
مشخص کرده است اختلاف موجود بین این دو تفکر را می توان به شرح جدول زیر خلاصه کرد :
                         تفکر هم گرا                                تفکر واگرا
مساله محدود است مساله خیلی وسیع و گسترده است
داده های اجباری داده های نه چندان اجباری
حل فوری مساله حل مساله به صورت آزمایش و خطا
راه حل منحصر به فرد راه حل های مختلف
بررسی محدود بررسی وسیع و نا محدود
معیارهای موفقیت قاطع و الزامی معیار های موفقیت مبهم و نه چندان دقیق

تازگی و خلاقیت
تازگی به معنی خلق یا پدید آوردن چیز جدیدی نیست بلکه بیشتر بعد زمان در آن مستتر است ؛ به عبارت دیگر هر چیز تازه ای خلاقیت نیست ، هر خلاقیتی چیز تازه ای در خود دارد . بنابراین خلاقیت ، تازگی و ارزش دارد .
                                                        خلاقیت = تازگی + ارزش
مولفه های خلاقیت
آمابلی خلاقیت را متشکل از سه عنصر می داند :
الف - مهارت های مربوط به موضوع
ب - مهارت های مربوط به خلاقیت 
ج - مهارت های مربوط به انگیزه
الف – مهارت های مربوط به موضوع
این مهارت ها عبارتند از دانش و شناخت ما نسبت به موضوع ، حقایق ، اصول و نظریات و انگاره های نهفته در آن موضوع. این مهارت ها به منزله مواد اولیه استعداد ، تجربه و آموزش در یک زمینه خاص به شمار می رود .
ب- مهارت های مربوط به خلاقیت
 مهارت های خلاقیت با شکستن قالب ها ، مهارت های موضوعی را در راه جدیدی به کار می گیرد . مهارت های خلاقیت با ارزش های فکری ، شکستن عادت ، تفاوت دیدن مسائل ، وسعت فکری ، به تعویق انداختن قضاوت و ارزیابی ، درک پیچیدگی آن و غیره همراه است .
ج- مولفه های مربوط به انگیزه
یکی از عناصر اساسی و شاید مهمترین اجزای خلاقیت، انگیزه است . انسان ، بدون انگیزه درونی و بیرونی نمی تواند کار خلاقانه ای انجام دهد . پیر خایفی در همین راستا ، مولفه های خلاقیت را به سه دسته : شناختی – انگیزشی و شخصیتی تقسیم می کند .
مولفه های شناختی خلاقیت عبارتند از : هوش ، سیالی ، انعطاف پذیری ، ابتکار ، بسط ، ترکیب و تحلیل .
 مولفه های انگیزشی خلاقیت عبارتند از : انگیزه و عاطفه
 مولفه های شخصیتی خلاقیت عبارنتد از : اعتماد به نفس ، اراده مستقل ، پذیرش خطر ، پذیرش تجربه ، استقبال از ابهام و کلنجار رفتن .
نوآوری (1)
نو آوری اجرای ایده های بدیع و خلاق در عمل است ؛ به عبارت دیگر نو آوری ارائه محصول ، فرایند و خدمات جدید به بازار است. نوآور کسی است که قابلیت استفاده و مقرون به صرفه بودن محصول اختراع شده را بررسی و در صورت امکان آن را تجاری می کند .
وارکینگ می گوید نو آوری، هر چیز تجدید نظر شده است که طراحی و به حقیقت درآمده باشد و موفقیت سازمان را در مقابل رقبا محکم و یک برتری رقابتی بلند مدت را مسیر سازد .
تفاوت خلاقیت و نوآوری
نوآوری به معنای خلاقیت عینیت یافته است . بر اساس این تعریف ، خلاقیت را تولید ایده و نوآوری را تحقق بخشیدن به آن ایده می دانند . در این حالت منظور از خلاقیت ، خلاقیت ذهنی و منظور از نو آوری خلاقیت عینی می باشد .
کونتر (2) (1988) نو آوری را به کار گیری ایده های نوین ناشی از خلاقیت ، یاد کرده است و معتقد است که نو آوری می تواند محصولی جدید ، خدمتی جدیدیا راهی جدید برای انجام کاری باشد در حالیکه خلاقیت، توانایی و قدرت ایجاد فکر و یا ایده جدید و نو  است . بنا براین فرد نو آور غالبا خلاق است ولی همه افراد خلاق الزاماً نو آور نیستند .
صمد آقایی (1378) در زمینه فرایند نو آوری می گوید : اساساً مفهوم نوآوری از دیدگاه مدیریت ، فرآیندی است که از تصور شروع و به انتشا ر تجاری محصول یا خدمت جدید ختم می شود . نمو دار زیر بیان گر مراحل مختلف این فرایند است .
در این فرایند ابتدا فرد اجازه می دهد تصورش به آسمانها صعود کند ، سپس آن را به زمین می آورد و مهندسی
می کند ( مهندس ایده ) تا تبدیل به ایده (تصوارت مهار شده )گردد. سپس ایده ها را از طریق مدیریت ایده به ایده های عملی ، مفید و مناسب تبدیل می کند ( خلاقیت ) و به دنبال آن ، ایده ها را به کالا ، خدمت و... تبدیل می نماید ( نوآوری ) و نهایتاًبا پخش تجاری کالا و خدمات تولید شده جدید ، فرایند نوآوری پایان می گیرد .

.............................................................................................................................................................................................

1- Innovation                      2- conter 
ویژگی های فرایند نوآوری
1. فرایند نوآوری با عدم اطمینان ( تردید ) همراه است . منبع نوآوری یا ایجاد فرصت برای نو آوری غیر قابل پیش بینی است . نتایج نوآوری را به سختی می توان با تجربیات قبلی سنجید و به عبارتی پیش بینی مشخص از نتایج به عمل آورد .
2. فرایند نوآوری مبتنی بر دانش افزایی و یاد گیری است . فرایند نوآوری موجب تقویت دانش جدید می شود و متکی بر هوش و خلاقیت فردی و یادگیری متقابل است .
3. فرایند نوآوری در تقابل با برخی از کارهاست و نو آوری اغلب مستلزم حذف برخی فعالیت ها در سازمان خواهد بود و به نوعی در تقابل با آنها قرار می گیرد .
4. فرایند نوآوری از مرز بخش های مختلف درون و برون سازمانی فراتر می رود و مستلزم تبادل اطلاعات در
بخش های مختلف سازمان و خارج از آن است و نیز واحد های مختلفی درگیر فرایند نوآوری می شوند . منبع بسیاری از ایده ها نیز فراتر از بخش های مختلف سازمان و ناشی از تبادل اطلاعات بین رشته های مختلف است .
افراد خلاق و نوآور
 سازمان به خودی خود ، خلاق و نوآور نخواهد شد مگر اینکه افراد خلاق با خصوصیات و ویژگی های خاصی پیکره آن سازمان را تشکیل دهند . گیلفورد (1957) معتقد است افراد خلاق، انعطاف پذیر هستند و در ارائه راه حل و اندیشه بکر و بدیع ، آمادگی بسیار دارند .
کانچرو و پیترسن (1984) معتقدند افراد خلاق به استقلال و نا همنوایی تمایل دارند ؛ در مواردی که دستور هایی بر خلاف میل و اعتقادات خود در یافت کنند ، به سر پیچی از آنها تمایل نشان می دهند .
رضائیان ( 1379) به نقل از استینز گری (1)، ویژگی های افراد خلاق را شامل موارد زیر می داند :
1. مسائل و وضعیت های گوناگون را با  دقت و به گونه ای می بینند که قبلاً به آن گونه به آنها توجه نشده است .
2. دیدگاه هاو فکر ها و تجربیات حاصل از منابع گوناگون را به هم ارتباط می دهند و آنها را با توجه به نقاط ضعف و قوتشان بررسی و ارزیابی می کنند .
3. معمولاً برای حل هر مساله چندین راه کار بدیل ارائه می کنند ، یعنی از سلامت فکر مطلوبی برخوردار هستند .
4. تردید در مورد صحت پیش فرض های قبلی را نیز روا می دانند ؛ خود را به راه و رسم عادت ، محدود
نمی کنند و استقلال فکری دارند .

........................................................................................................................................................................................................................
-1    Gray A . Steiner             
5. فی البداهه می توانند از نیرو های حسی ، ذهنی و بینشی مدد بگیرند .
6. فرا گردهای فکری و علمی را به نحوی بسیار منعطف به کار می گیرند .
ساعتچی ( 1371) می گوید : افراد خلاق بیشتر به وسیله علایق درونی خود نسبت به کارهای خلاق بر انگیخته
 می شوند تا عوامل بیرونی نظیر شهرت ، پول و تایید دیگران .
حقیقی ( 1380) ویژگی هاو خصو صیات افراد خلاق را به گونه ای دیگر در قالب شکل زیر توصیف می نماید :

                                           1. تیز هوش
2.  اندیشه عمی ق
3. علاقه به مسائل علمی و فرهنگی
4. غوطه ور در تفکر و تخیلات خود
5. حساس نسبت به مسایل سیاسی و اجتماعی
6. متکی به قضاوت خویش
7. شجاعت در ابراز عقیده
8. انعطاف پذیر
9. علاقه به پرسش
10. ریسک کننده
11. عدم خود خواهی
12. اهمیت به سر نوشت  دیگران
13. استقلال طلبی
14. ثبات عاطفی
15. اعتماد به نفس
16. مسلط به غرایز
17. شخصیت رشد یافته تر
18. احساس مسئولیت نسبت به خود و دیگران
19. فداکار
20. اصالت و نوآوری در فکر و عمل

خصو صیات افراد خلاق

خصو صیات شخصیتی افراد خلاق و نوآور
مطالعات متعدد بارون و هارنیگتون ( 1981) روی افراد خلاق و خلاقیت آنها مجموعه ای از صفات اساسی را به دست داد . این پژوهشگران بعد از 15 سال مطالعه بر این عقیده اند که افراد خلاق دارای ویژگی های زیر هستند :
1. برای زیبایی ارزش زیادی قائل هستند.
2. علایق گسترده دارند .
3.  به طرف پیچیدگی ها جلب می شوند .
4. انرژی زیادی دارند .
5. مستقل از قضاوت دیگران عمل می کنند .
6. توانایی های شهودی دارند .
7. از اعتماد به نفس بالا برخوردارند .
8. توانایی حل یا ادغام خصوصیات متضاد را در شخصیت خود دارند .
9. راجع به خلاقیت درک روشنی دارند .
با عنایت به بیان خصوصیات شخصیتی افراد خلاق و نوآور توسط صاحب نظران گوناگون، خصایص ذیل را می توان در ارتباط با این افراد برشمرد:
- صداقت با خود و خود سازماندهی
- مزاح و شوخ طبعی
- تعهد و نظم
- نوع دوستی و سادگی رفتار
- آستانه تحمل بالا و قدرت مقابله
- علایق گسترده
- میل به تغییر
- پشتکار و  جدیت
- خوش بینی
- خویشتن داری
- تخیل خلایق
- زیبا دوستی
- علایق متعدد و وسیع
- جویای تنش و تعارض
- بیم نداشتن از برخورد با تناقض ها و تفاوت ها
- کنجکاوی
- هوشمندی
- بلند اندیشی
- آزاد اندیشی
- ابتکار و اصالت
- پیرو یا همنوا نبودن
- برخورداری از تفکر منطقی
- حساسیت نسبت به نوآوری ها
- پایداری در فعالیت های ذهنی
- ترجیح دادن فعالیت های تخیلی به رویدادهای واقعی
- صراحت و قاطعیت
- متحور بودن
- اعتماد به نفس
- قضاوت مستقل
- سلامت و روانی کلامی
- محبوب بودن در موقعیت ها
- بهره گیری از موضوعات و تصورات
- گریز از کانال بندی های مشخص ذهنی
- مورد سئوال قرار دادن نرم ها و ایده های موجود
- رفتار نامتعارف
سازمان خلاق و نوآور
گفتیم که خلاقیت و نوآوری مستلزم داشتن ویژگی ها و خصوصیت خاص است و این ویژگی ها را می توان تقویت نمود اما داشتن ویژگی های خلاق، شرط لازم برای ایجاد خلاقیت محسوب می شود ولی شرط کافی نیست. زیرا اگر زمینه های لازم برای ابراز آن مساعد نباشد این امر محقق نمی شود. یکی دیگر از عوامل موثر در خلاقیت و نوآوری، شرایط و عوامل سازمانی است. همان گونه که افراد از نظر خلاقیت و جامه عمل پوشانیدن به نظرات جدید خود، هم متفاوت هستند، سازمان ها نیز از نظر خلاقیت و جامه عمل پوشاندن به نظرات اعضای خود و در نتیجه تولید و عرضه محصولات، خدمات یا روش های جدید، متفاوتند.
ویژگی های سازمان های خلاق
1- ساختار خلاق
یکی از مهم ترین عوامل تسهیل و تقویت توان خلاقیت و نوآوری در سازمان، ساختار مناسب و تشکیلات متناسب با اهداف است. از ویژگی های سازمان خلاق، ساختار متغیر است. در شرایط نوآوری و خلاقیت، ساختارهای پویا و ارگانیکی ، موثرتر است؛ زیرا در این نوع ساختار ، نظام کنترلی کمتر حاکم است و افراد،آزادی عمل بیشتری دارند.
ویژگی بعدی، انعطاف پذیری واحدهای خلاق در سازمان است که باید از یک ساختار ارگانیک برخوردار باشند. درساختار سازمانی منعطف و تحول پذیر، تبادل اطلاعات به راحتی انجام می شود و افراد در فرایندتصمیم سازی مشارکت دارند.
امروزه برای رویارویی با مشکلات، ساختارهایی مانند: ساختار پروژه ای، ساختار ماتریسی، ساختار مولکولی و
ساختار ادهوکراسی به وجود آمده اند که از ماهیت انعطاف پذیر و مقتضی بر پروژه یا زمان برخوردار هستند.
2- فرهنگ سازمانی خلاق
 فرهنگ سازمانی را می توان مجموعه ای از باورها و ارزش های همگانی و مشترک که بر اندیشه و رفتار اعضای یک سازمان اثر می گذارد و باعث اتحاد و اتفاق آنها می شود، تعریف کرد.
فرهنگ سازمانی می تواند سرچشمه ای برای حرکت و پویایی، خلاقیت و نوآوری و یا مانعی در راه پیشرفت آنها به شمار آید. از این رو می توان گفت که فرهنگ در یک سازمان، همانند شخصیت در یک انسان است.
سازمان های خلاق از فرهنگ قوی و تشویق کننده برخوردار هستند و از این رو در رشد و توسعه خلاقیت، پیشگام هستند.
3- محیط خلاق
اصولاً خلاقیت و نوآوری قادر به تبلور در محیط نامناسب و نامطلوب نخواهد بود.
محیط نامطلوب برای ترغیب و پرورش خلاقیت، محیطی است که کارکنان را از ریسک کردن باز می دارد. یکی از روش های مهم متبلور کردن خلاقیت، بوجودآوردن فضای محرک، متعدد و به طور کلی خلاق است و لذا مسئولان سازمان باید به طور مستمر، آمادگی شنیدن اندیشه های بدیع و نوین را داشته باشند و مشوق و ترغیب کننده کاوش و جستجوی روش های نوین برای انجام کار باشند.
4- افراد خلاق
سازمان¬های خلاق و نوآور برای ادامه موجودیت و رشد خود بیش از پیش به خصوصیت جستجوگرانه نیاز دارند و باید بر روش¬های نوین و بدیع تکیه کنند. توانائی های خلاق به خودی خود در سازمان به وجود نخواهد آمد مگر اینکه افراد درون سازمان از ویژگی¬های خاص خود برخوردار باشند.
5- گروه خلاق
گروه خلاق گروهی است که تمام اعضای آن بتواند با تشریک ساعی مؤثر برای دستیابی به روشهای حل مسائل که مسئولیت آن را برعهده گرفته¬اند، کوشا باشند. گروه¬های خلاق، راه¬های مؤثر را باکمترین وقت و انرژی و منابع بدست می¬آورند.
عوامل مؤثر در تشکیل گروه¬های خلاق عبارتند از:
* شناسایی افراد خلاق، ایجاد سازماندهی مناسب با توجه به روابط و رفتار سازمانی، توجه به ویژگی سرپرستی و هدایت گروه.
* چگونگی جمع¬آوری ایده¬های نو، شناخت روش¬های نو و خلاق، توجه به ویژگی¬های فرهنگی، مقتضیات و ظرفیت¬های موجود جامعه.
6- رهبر سازمان خلاق
سازمان و گروه خلاق به رهبری خلاق نیاز دارد که در ترغیب و به وجود آوردن انگیزه برای رفتار خلاق افراد و گروه¬های درون سازمانی کوشا باشد.
رهبر خلاق کسی است که بتواند در فرهنگ سازمان، تأثیر بگذارد و به عنوان طراح اجتماعی سازمان خود در
خلاقیت و نگهداری عوامل فرهنگی آن، توانمند باشد.
7- نظام ارتباطی مشارکت جویانه
(امکان بروز نظریات و اندیشه¬های مختلف داده شود)
8- سبک مدیریت مناسب
یکی از تفاوت¬های اساسی یک سازمان خلاق با یک سازمان غیرخلاق، سبک مدیریت آنها می¬باشد. مدیریت خلاق نمی¬تواند در بند شیوه¬های سنتی و معمول باشد بلکه سبکی را برای مدیریت برمی¬گزیند که برای سازمانهای خلاق و نوآور مناسب باشد و منجر به ایجاد محیطی شود که روح ابتکار و نوآوری درآن حاکم باشد. مدیر دریک سازمان در ایجاد شرایط مساعد باید هم عوامل برانگیزاننده و هم عوامل بازدارنده ظهور اندیشه¬ای خلاق را مورد توجه قرار دهد.
در دنیای امروز، وظیفه مدیرتنها حل مسائل سازمانی روزمره نیست، زیرا مشکلات روزمره به طور طبیعی خودشان را بر مدیریت تحمیل می¬کنند. مدیران موفق، مسائل آینده سازمان را تشخیص می¬دهند و آنها را حل می¬کنند.
حل مسائل سازمانی نه تنها نیازمند پی¬گیری سیستماتیک مراحل مختلف مسأله است بلکه متکی به توانایی، همکاری و خلاقیت کارکنان است و این فرآیند بایستی به گونه¬ای پایدار حفظ و توسعه یابد. برای ایجاد پایداری در خلاقیت، عمل به توصیه¬های زیر برای مدیران بسیار ضروری است:
* ایجاد انعطاف¬پذیری و حذف مقررات و ضوابط خشک
* تفویض اختیار
* در اختیار گذاشتن اطلاعات لازم جهت انجام کار برای کارکنان
* تعیین حدود اهداف و انتظارات
* ترغیب ریسک¬پذیری
* ایجاد جو مناسب
* ثبات سیاست در خلاقیت
عوامل رشد و بازداری خلاقیت و نوآوری
1- عوامل رشد یا تسهیل کننده خلاقیت و نوآوری: الف- عوامل ساختاری
                   ب- عوامل فرهنگی
                   ج- عوامل مدیریتی
                    د- منابع انسانی
الف- عوامل ساختاری
روابط ارگانیکی یا طبیعی که دارای کمترین مقررات و تقیسم کار براساس تخصص و بیشترین عدم تمرکز است
زمینه¬های خلاقیت و نوآوری را فراهم می¬سازد. وفور منابع به مدیر این امکان را می دهد که ابتکارات را خریداری کند و هزینه¬های نهادینه کردن خلاقیت و نوآوری و همچنین شکست¬ها را تحمل کند.
ارتباطات باز و راحت بین واحدها باعث می¬شود از طریق عکس¬العمل¬ها، موانع احتمالی از پیش پا برداشته شود.
ب- عوامل فرهنگی
- قبول ابهامات: تأکید بسیار بر مشخص و معین بودن برای خلاقیت و نوآوری، محدودیت می¬آفریند. بنابراین قبول ابهامات اندک زمینه ساز خلاقیت است.
- تحمل موضوعات غیرعملی: بسیاری از پیشنهادهای غیرعملی ممکن است نهایتاً به خلاقیت و نوآوری منجر شود.
-کنترل¬های بیرونی کم: استفاده کم از دستورالعمل¬ها و مقررات و خط مشی¬های معین ،خلاقیت را بیشتر می¬کند.
- تحمل ریسک: افراد بدون ترس از نتایج، بایستی تشویق به آزمایش شوند و اشتباهات به صورت موفقیت آمیز ملحوظ شود.
- تمرکز بر نتایج: اهداف به روشنی بیان و افراد توجیه می¬شوند که از راههای مختلف می¬توان به اهداف رسید.
- تصور سازمان به صورت سیستم باز: تصور سازمان به صورت سیستم باز باعث می¬شود که تغییرات محیط به دقت مورد ردیابی قرارگرفته و با عکس¬العمل مناسب پاسخ داده شود.
ج- عوامل مدیریتی
عوامل مدیریتی مؤثر بر خلاقیت و نوآوری را می¬توان شامل ویژگی¬ها، نگرش¬ها و سبک¬های مدیران دانست. مدیرانی که دارای ویژگی¬های خلاقیت هستند و نسبت به کارکنان نگرش مثبتی دارند و کارکنان را در تصمیم¬گیری¬های سازمانی و شغلی مشارکت می¬دهند، موجب افزایش خلاقیت و نوآوری در سازمان می¬شوند.
د- منابع انسانی
سازمان¬های خلاق و نوآور هستند که منابع انسانی آنان از آموزش، دانش و تکنولوژی روز مجهز بوده و امنیت شغلی لازم را داشته باشند. یکی دیگر از متغیرهای مربوط به منابع انسانی که در رشد خلاقیت سازمان مؤثر است وجود افراد خلاق است.
2- عوامل بازدارنده خلاقیت و نوآوری
1-2- موانع فردی خلاقیت
- موانع بیولوژیک: از نظر بیولوژیک عده¬ای از دانشمندان معتقدند که استعدادهای خلاقیت جنبه ارثی دارد و این امر موجب اعتقاد برخی از افراد شده و باعث می¬شود نقش عقل و فکر و اندیشه خود را کم کم نفی کنند و دست از ایده¬جویی و اندیشیدن بردارند.
- موانع فیزیولوژیک: این موانع ممکن است از خصایص بدنی یا ضرباتی که از بیماریها و حوادث مختلف بر فرد وارد می¬شود به وجود آید.
- موانع روانی: موانع روانی خلاقیت را می¬توان شامل عوامل شناختی یا ادراکی، احساسی – هیجانی دانست. برخی از این موانع عبارتند از: عدم تمرکز ذهنی- کم آگاهی- تفکر منفی- پیروی از عقاید و سنت¬های قدیمی- محدودیت¬های تصوری و تصویری- عادت به عادت¬ها- گرایش به انجام کارهای شناخته شده- اضطراب- ترس از شکست- احساس حقارت- ترس از خطرپذیری- عدم انعطاف¬پذیری- تمایل به همرنگی و عدم اعتماد به نفس- نداشتن هیجان، شور و رقابت پذیری- عدم تحمل مسائل مبهم و...
2-2- موانع محیطی خلاقیت
موانع محیطی شامل آن دسته از عواملی است که بیرون از فرد قرار دارند که عبارتند از
- موانع اقتصادی: چنان چه فرد یا سازمانی بیش از حد تحت تأثیرات عوامل اقتصادی محیط مثل نرخ بهره، تعرفه¬ها، نرخ ارز و نمره قرار گیرد، انگیزه لازم برای کارهای خلاق را ازدست می¬دهد.
- سیاست¬ها، قوانین و مقررات: بسیاری از سیاست¬های دولت می¬تواند برای خلاقیت، مانع محسوب شود مثل: تشویق نکردن واحدهای تحقیق و توسعه
- موانع تاریخی- مذهبی: این دسته از عوامل شامل مفاهیمی می¬باشند از مثال¬های تاریخی یا فلسفی و مذهبی که موجب اعتقاد افراد نسبت به این مفاهیم می¬شوند و آنها را از تفکر باز می¬دارند مانند این عبارت که همه چیز دست تقدیر است.
- موانع اجتماعی: محیط اجتماعی فرد که شامل خانواده- مدرسه- باشگاه- تیم ورزشی و غیره می¬باشد در پرورش توانمندی¬های خلاق فرد نقش تعیین کننده¬ای دارد. اگر اطرافیان شما مشوق شما باشند، طبیعی است که انگیزه پیشرفت را در شما تقویت می¬کند.
الگوهای اجتماعی آسیب¬زا در خلاقیت را می¬توان شامل: تشویق به همرنگی، موضع¬گیری در برابر رفتار خلاق، گرایش به سکون و غیره دانست.
- مواجهه غیر علمی :  مواجهه غیر علمی با مباحث علمی  از جمله آفاتی است که می تواند به عنوان چالش در این مسیر ، مورد بررسی قرار گیرد . برای تحقق خلاقیت و نوآوری می بایست چار چوب های نظری و علمی آن ، تدوین و مکانیزم کار بست آن را در بدنه سیستم اجرایی ، دنبال نمود .
- خلاء حقوقی و آئین نامه های اجرایی  :  یکی از چالش های فرا روی ایده پردازی و نوآوری ، عدم رعایت حقوق صاحبان ایده و نوآوری است  که موجبات نا امنی در این حوزه را فراهم آورده است .
- موانع سازمانی: موانع سازمانی خلاقیت را می¬توان به چهار دسته شامل: عوامل ساختاری- فرهنگی- مدیریتی و منابع انسانی مورد بحث قرار داد.
- موانع ساختاری: در این حوزه مواردی نظیر: ارتباطات محدود سازمانی، ارزیابی نادرست عملکرد، ساختار مکانیکی و انعطاف ناپذیر و وجود بوروکراسی پیچیده و گسترده در نظام اداری کشور ، مطرح می¬شوند .
- موانع فرهنگ سازمانی: در این زمینه می¬توان به عامل¬هایی از قبیل عدم وجود فضای حمایت از خلاقیت و نوآوری، عدم احساس مسئولیت اجتماعی، محصول گرایی به جای مشتری گرایی و غیره اشاره نمود.
- موانع مدیریتی: در این زمینه می¬توان ویژگی¬ها، رفتارها و سیستم¬های مدیریتی مانند (عدم تحمل شکست، عدم تحمل انتقاد، شیوه¬های رهبری و دستوری، نگرش منفی به توان زیر دستان ، نظام تشویق و تنبیه غلط ، ضرر و زیان محسوب نمودن هزینه های ناشی از خلاقیت و غیره را بیان نمود).
- موانع مربوط به منابع انسانی :
در این خصوص می توان به ویژگی ها، دانش و مهارت کارکنان اشاره نمود . در سازمانی که کارکنان آن ویژگی های لازم خلاقیت ، مانند انعطاف پذیری ، اعتماد به نفس ، تمرکز ذهنی ، روحیه ریسک پذیری و غیره ) دانش و مهارت های لازم انجام کار را ندارند خلاقیت و نوآوری شکل نمی گیرد .
جهت ظهور و بروز و ارتقای خلاقیت و نوآوری در سازمان ها و نهاد ها، چه سیاست های آموزشی را باید مد نظر قرار داد :
سازمان ها جهت رفع نیاز های خود در جوامع فعالیت های متعددی انجام می دهند . یکی از عمده ترین فعالیت سازمان ها ، سازگاری و تطابق است .سازگاری و تطابق زمینه رشد و بقای سازمان ها را فراهم می نماید و این مهم در سایه توجه به پدیده و مغهوم خلاقیت و نوآوری محقق می شود . در میان سازمان ها ، رسالت نهاد های آموزشی در زمینه سازگاری و تطابق ، حساس تر و حیاتی تر از سایر سازمان هاست زیرا وظیفه عمده زمینه سازی و ایجاد تغییر و تحول در جامعه را بر عهده دارند . خلاقیت به خودی خود بروز نمی کند بلکه نیاز به برنامه ریزی ، انگیزش و به طور کلی مدیریت دارد . در این راستا به برخی از اقدامات جهت بروز خلاقیت اشاره می کنیم :
1. مدیر ،خود فردی خلاق باشد .
2. آماده کردن زمینه و بستر برای آزمایش کردن و بکار بستن روش های تازه .
3. برقراری محیطی آزاد با روابط صمیمی
4. برگزاری کارگاه های تکنیک های خلاقت فردی و گروهی
5. توجه به علایق و توانایی افراد
6. احترام به پرسش های مطروحه
7. تقویت اعتماد به نفس
8. مشارکت افراد در تصمیم گیری ها
9. تقویت خود شکوفایی که خود نیاز مند خود آگاهی و اعتماد به نفس است
10. سخت کوشی در خلاقیت .( تنها ده درصد از خلاقیت ناشی از الهام و نود درصد حاصل تلاش و کوشش است).
11. ایجاد آرامش ، رضایت و استقلال در کار
12. اعمال تشویق در انجام امور فعال
13. تحمل شکست
14. ارزش قائل شدن برای سوال ها و اندیشه های غیر معمول و بدیع
15. استفاده از روش ها و فنون ویژه بالا بردن سطح آفرینندگی مانند روش بارش مغزی
16. حذف کلمه غیر ممکن از بیانات خود
17. تقویت تفکر واگرا
18. تفویض اختیار

راهکار ها

1- فراهم سازی بسترهای قانونی مناسب
در این زمینه، برغم تلاش های مثبت گذشته در حوزه های تقنینی در قوه قضاییه و مجلس شورای اسلامی هنوز هم خلاء های قانونی فراوانی  در خصوص حفظ حقوق مالکیت معنوی احساس می شود که رفع هر چه سریعتر آنها می تواند نوآوران،مخترعین ومکتشفین را امیدوار تر از گذشته  سازد.

2- ایجاد تحول بنیادین در نظام اداری کشور
هم اکنون نظام اداری کشور منجر به کندی روند نوآوری است و مراکز گوناگون علمی وتحقیقاتی کشور زمان زیادی را  جهت تصویب طرح ها  ویا نوآوری اتلاف می نمایند. خصوصا این موضوع در نوآوری های مرتبط با علوم انسانی واجتماعی بغرنج تر است.

3- تهیه بسته های مشوق برای گروه های مختلف مردم
در این زمینه تمامی نهاد ها ،خاصه وزارتخانه های آموزش وپرورش، علوم و بهداشت، مسئولیت ویژه ای بر عهده دارند. مشوق های مزبور می بایست جایگاه خاصی برای جوانان قایل شود. اقدام ارزشمند وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی در خصوص تغییر نظام ارتقای اعضای هیات علمی دانشگاه های علوم پزشکی کشور و تلاش در راستای جلب مشارکت آحاد مردم در حوزه ایده پردازی سلامت در قالب طرح ملی پرسمان سلامت ، قابل توجه است .
4- جلب مشارکت بخش خصوصی و عامه مردم
تجارب وتحقیقات مختلف بین المللی نشانگر آن است که نوآوری می بایست در نهایت همگانی شود وبخش خصوصی نقش بسیار فعالی را در این حوزه ایفا نماید که البته با عنایت به سیاست های مربوط به اصل 44 قانون اساسی، زمینه حقوقی این امر مهیا می باشد .

5- ترویج فرهنگ ایده پردازی
در این زمینه کلیه رسانه ها، اعم از رسانه ملی وارباب جراید وظیفه سنگینی را بر عهده دارند تا علاوه بر اطلاع رسانی وآموزش همگانی، نوآوران را معرفی وتشویق نمایند.

منابع :

1- محمد ربیع سام خانیان ، خلاقیت و نوآوری در سازمان آموزشی "مفاهیم ، نظریه ها ، تکنیک ها و سنجش"
(تهران ، انتشارات رسانه تخصصی ، 1384)
2- ادوارد دوبونو ، سلسله درس های تفکر ، ترجمه مرجان فرجی ، (تهران ، انتشارات جوانه رشد ، 1384)
3- تکنیک های خلاقیت فردی و گروهی ، جلیل صمد آقایی ، (تهران ، مرکز آموزشی مدیریت دولتی ، 1380)

تهیه کننده:
علی اصغر هدایتی
عضو هیات علمی جهاد دانشگاهی واحد علوم پزشکی شهید بهشتی